«ТӰЗІМДЕ УДАА ХАКАСИЯДА ПОЛҶАҢМЫН»
11.12.2018
Хабарлар
Пістің аалӌыбыс. Пӱӱл Турциядағы учёнай-істезігҷі Шима Доган Хакасиязар ікінҷі хати тоғыс хоостыра кил парды.
Чиит учёнай Измир городта Эгейскай университетте тоғынча. Хакасияда, тізең, ол, ХакНИИЯЛИ тоғынҷыларынаң хада тоғынып, доктор диссертациязын тимнепче. Шима Доган, Н.Г.Доможаковтың «Ыраххы аалда» хакас тілінең сыххан пастағы романын прай саринаң істезіп, аны турок тіліне тілбестепче. Хакасияда аның тоғызынаң ХакНИИЯЛИ-ның тіл секторының ӧӧн наука тоғынҷызы Ирина Чебочакова устапча.
Таныхтирға кирек, ирткен чылда ол істезігліг тоғызын прай тимнирге маңнанмаан, че чарым чыл аразына хакас тілінең чоохтазарға ӱгреніп алған. Пӱӱл аалҷы учёнай, Хакасиязар айланып, «Хабар» газета редакциязының аарлығ аалҷызы полған. Таныхтирға кирек, чоохтазығ хакас тілінең не парған. Шима - уғаа чоохчыл паза ачых-чарых хыс.
- Шима, чоохтап пиріңер, ноға Сірер, саңай пасха хазнада чуртапчадып, істезігліг тоғызыңарны хакас тілінең палғалыстырғазар?
- Университетте ӱгренчеткенде, прай тӱрк чоннар тіллерінең кӧместең танысхабыс. Алтай, тува, хырғыс, узбек паза даа пасхазы. Минің хайиимны ноға-да хакас тілі тартхан. Соонаң позым, хакас тілінең алыптығ нымахтарны, тахпахтарны, сарыннарны кӧріп-истіп, ол тілні істезерге чаратхам. Наука саринҷа устағҷым ідӧк тоғыр полбаан.
Турцияда хакас тілін Анкарадағы университет доценті Гюльсюм Килли Йылмаз ла істескен. Ол тоғызында тілні ле кӧрче, че литература саринаң істезігліг тоғыстар чоғыл. Аннаңар мин пастағы романны кӧр сыххам. Сизінгем, ол нинҷе-нинҷе хати орыс, тува, хырғыс тіллерінең сыххан, че турок тілінде чоғыл. Істезіп пастаанда, мындағ сидік полар тіп сағынмаам. Доможаковтың тілі уғаа пай паза «тіріг». Пірееде сидік полча аны піліп аларға, че хынығ пілдірче.
- Пастағы чорых ирткен чылда полған, аны сағысха кирзе, Хакасиядаңар хайдағ пастағы сағыстар полған?
- Минзер ол сурығнаң удаа айланчалар. Мин мында прай нимее хынчам. Олар хайди іди полар тіпчелер. Мин пілбинчем тіпчем. Пеер килер алнында сағызымда кӧп ниме полған. Тӱзімде удаа Хакасияда полҷаңмын. Соонаң, киліп, хайхап парғам. Уғаа сіліг! Кӧк тасхыллар, хыри-пазы чох чазылар. Аны кӧріп, сизінгем, мин Хакасиядабын. Ура! Тӱзімде прай ниме андағох полған.
- Минің кӧрізімнең, ирткен чылда Сірер чахсы салтарларға читкезер. Хакас тіліне ӱгреніп алғазар.
- Ирткен чылда алты ай аразына тілні ӱгреніп алғам. чоох чоғыл, прай нимені чахсы пілбинчем. Пірееде, піл полбазам, пӱкӱлее чоохха тӧстеніп піліп алчам. Пілбинчем, чахсы чоохтанчам ма алай хомай. Городта хакастар асхынах, кӧбізі хакастабинча, че прайзы ачых-чарых. Минің хакастапчатханымны кӧріп, піреезі миннең хайдаң килгезің тіп сурча. Турциядаңмын тіп нандырзам, піс туған чонмыс, пістің тіллер тӧӧй тіп, табырах стол кистінзер мині одыртчалар. Мында мағаа уғаа истіг пілдірче.
Че минің тілбестег тоғызым тоозылбаан, аннаңар пеер пазох килдім. Пӱӱл пазох тус читпеді, хатап килерге килізер. Сизінгенде, «Ыраххы аалда» роман прай хакас культуразынаң палғалыстығ. Мин культураны пілбезем, хайди аны тілбестирбін. Аннаңар, киліп, аннаң танызарға кирек. кӧзідімге, романда пір ӱзік пар. Пычон стол кистінде одырған соонаң тіпче: «Мин парчам, сірер столны тудыңар». Мин ХакНИИЯЛИ-ның тоғынҷызы Ирина Максимовназар айланғам: «Я, піліп алдым ниме тіпче, че ноға столны тударға кирек». ол тіпче: «Прай ниме тіріг, прай нименің ээзі пар, аннаңар столның ээзі аалҷынаң хада парыбыспас ӱчӱн аны тударға кирек». Турциядағылар аны пір дее піл полбастар. Аннаңар романның ол сарин прай піліп одырарға кирек.
- Хакас культуразынаң танызып, постинаң тиңнестірче поларзар. Тӧӧй нимелер пар ба?
- Я, пар. Ир кізіні улуғлапчалар, чалама палғапчалар. Ідӧк кізінің чуртазында прай ниме чахсы полза даа, аны іле чоохтирға чарабас. Мында чуртас хайди парча тіп сурзалар, мин пастап чахсы тіҷеңмін. Че ӱгретчілерім ағырин-кӧӧлҷе тиирге кирек тееннер. Пістің ідӧк, прай ниме чахсы полза даа, аны чоохтирға чарабас. Я, сала-сула... хомай нимес...
Амды чуртас алысча. Турцияда даа кӧбізі кибір хоостыра чуртабинча. Анзы ачырғастығ.
- Хайди сағынчазар, «Ыраххы аалда» роман сірернің чоныңарға чағын полар ба?
- Чағын полбаза даа, уғаа хынығ полар сағынчам. Пістіңнер, аны хығырып алзалар, пілерлер, хайди мындағы чон чуртапча, хайдағ кибірліг.
- Хакасиянаң чахсы танызып алғанда, кӧңніңерге кірбинчеткен нимелер пар, неке.
- Мағаа прай ниме хынығ. Мин хомай нимелерні кӧрбинчем. Мында мин чалғызан аар-пеер чӧрчем. Мин орыс тілін чахсы пілбинчем, сала-сула ла. Миннең сурчалар: «Син чалғызан чӧрерге хорыхпинчазың ма?» Мин ырахтын чалғызан пеер килгем, ноға амды хорығарға кирекпін тіпчем.
Хакас тілін ӱгреніп аларға уғаа ниик, амды орыс тілін ӱгреніп аларға кирек тіпчелер. Мин нандырчам: «Хакас тілін ӱгреніп аларға килгем, орыс тілін нимес. Аны соонаң ӱгреніп аларбын. Мында ікі хазна тілі: хакас паза орыс. Мин, тізең, хазна тілінең чоохтасчам».
- Хакас тілі хоостыра ниме чоохтирӌыхсар?
- Ачырғастығ, чииттер пос тілін ӱгренерге кӱстенминчелер. олар чахсы тоғыс таап алар ӱчӱн орыс тіліне ӧӧн хайығ айландырчалар. Ибде пос тілінең чоохтазарға кирек. Улуғлар ӱгретпезе, иң кічіглері хайди пос тілін ӱгреніп аларлар. Итсе-де, амғы туста посха даа ӱгреніп аларға сидік нимес. Интернет пар. Мин пеер килер алнында Интернетте кӧп ниме кӧргем. Учёнай Инга Кызласованың видео-уроктарынаң танысхам.
- Мин пілчем, Сірер, Хакасияда чуртап, тілге ле ӱгреніп албаазар, ідӧк чатханнаң ойнапчазар?
- Я, кӧмес чатханнаң ойнирға ӱгреніп алғам. чон узы Сергей Чарков ӱгреткен мині. Ідӧк талған хайди идерге ӱгреніп алғам. Турцияда талған чоғыл, пылтыр ибзер апарғам. Іҷе-пабамны, прай арғыстарымны талғаннаң сыйлаам. Тоғыста пірее арғыстарым пілчелер нимедір ол андағ талған. олар кыргызстанзар, казахстанзар чӧр-челер. че мында ол ас-тамах пасха тимнелче. Мин оларға кӧзітчем. кӧңнілеріне кірче. Хан уғаа татхыннығ. Турциядағылар хайди ханны чіпчелер тіп ӱрӱкчелер. Мин тіпчем: «Уғаа татхыннығ».
- Ибзер айланғанда, туған-чағыннарың Сірерде алызығлар сизінгеннер бе?
- Я, сизінгеннер. Мин пылтыр, ибзер айланғанымда, пір-ікі айҷа тың мӧңіс чӧргем. Хакасияа уғаа сағын парчам. олар тіпчелер: «Син анда алты ла ай полғазың, хайди полған на кӱн аннаңар сағынчазың». «Я, Турция - минің тӧреен чирім. че чарым чӱреем минің Хакасияда», - тіпчем мин. Турцияа ідӧк сағынчам. Минің ирім анда, пеер килер алнында ла хоных хон салғабыс. Амды ол мині анда сахтапча. Мин, ойнап, мында халарбын тіпчем. Мині прайзы мында таныпча. Мында мин саблығ кізібін, нандыра парарым килбинче тіп хормачыланчам. Пу чыл хада килерге сағынған, че ахчанаң киліспеен. Соонаң хада килербіс. Ирімні хакас тіліне кӧместең ӱгретчем. Ибде дее мин іҷе-пабамнаң хакас тілінең чоохтасчам. Практика кирек. Ундутпасха тіп, пірееде чалғызан ползам, пос алынҷа хакастапчам.
- Хакасиязар тартылчатханда, пеер киліп чуртир пӧгін пар ба?
Киліссе, ноға чуртабаҷаң. Хығырзалар, килербін. Че пастап істезігліг тоғызымны арачылап аларға кирек.
СӦС СОО: Пу чоохтазығны мин Шима Турциязар парар алнында пазып алғам. Амды ол ибінде, че істезігліг тоғызын тооспаанда, ол Хакасиязар хайди даа айланарбын тіп молӌаан. Ниме мині анда таңнатча, ол, пасха хан чирінең киліп, хакас тілін алты айға ла ӱгреніп алған. Піс, тізең, чуртас тооза чирібісте чуртапчадып, тӧреен тілібісті пілбинчеткенінде іӌе-пабаларыбысты, ибіркілерібісті пыролапчабыс. Аннаңар Шима «Прай ниме постаң» хыйға чоохха уғаа чахсы кӧзідім полча тіп сағынчам.
Автор :
Чоохтасхан Екатерина ИНДЫГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы