ХЫЗЫЛ ДИАЛЕКТІН ХАЙРАЛЛИРЫНА УЛУҒ ХОЗЫМ

Чыылысхан сӧбірелер аразында иң морсымнығ кӧзідім Тюньдешевтернің полған. Сӧбіре пазы Геннадий Александрович Тюньдешев ипчізі Валентина Антоновнанаң хада пала-пархаларын хызыл диалектінең чоохтазарға ӱгретчелер. Анзына сӧбіренің Россияның аймах городтарында чуртааны даа харығ полбаан. Палалар, орыс тілін пілбин, школаа чӧргеннер. Че олар табырах кӧніккеннер, ағаа хоза, пірдеезінең халбин, чахсы ӱгренгеннер.

Тюньдешевтер, пасха городтарда чуртап, хакас тілінең литература чохта, постары пілчеткен нымахтарны тілбестеҷеңнер. Пабалары олғаннарына ағастарны, аңнарны хоостаҷаң, оларның хызыл диалекттегі аттарын чоохтаҷаң. Андағох оңдайларда ӧсче пархалары.

Геннадий Александрович тілні хайраллирында іҷенің улуғ орнын таныхтапча. Піс сағынчабыс, олар ікізі пірге тудынмаан ползалар, хызыл диалекті пу сӧбіреде дее чох поларҷых. Хада тудынғаны пос тілін тӧлдең тӧлге читірерге полысхан. Валентина Антоновнаның чооғынаң, ол палаларынаң орыстаспинча. Палалар хызыл диалектінең не чоохтазарға ӱгренмееннер, олар чон кибірлеріне тудынарға ӱгренгеннер. «Алтын Арығ» алыптығ нымахты ӱгренҷеңнер.

«Тегілек стол» араласчылары Тюньдешевтернің кӧзідіміне хайхааннар, ізіг айа сапханнар. Хайди айа саппассың, хаҷан пос чирінде дее хакас сӧбірелерде тӧреен тіллерін хайраллабинчалар. Тюньдешевтер Хызылчарда, Санкт- Петербургта чуртап, хакас тілінің хызыл диалектін хайраллап алғаннар.

ПОС ТІЛІН ПІЛГЕНІ ПАЛАА ХАРЫҒ НИМЕС

Тюньдешевтернең хости тренерлер сӧбірезі одырғаннар: Татьяна Алексеевна Карамчакованаң Марат Семёнович Кичеев. Оларның ікі оол: пірсі школаны алтын медальға тоосхан, кічии - 5-ҷі класста. Марат Семёновичтің чооғынаң, оолахтар школаа орыс тілін пілбин парғаннар, ағаа хоза, школада хакас тіліне ӱгретпеҷеңнер, ам на факультатив кирібіскеннер. Че анзы улуғ оолғына школаны алтын медальға тоозарға харығ полбаан. Угредігдең пасха, палалар хакас культуразына кӧнікчелер, улии хакас инструменттерінең ойнапча. Татьяна Алексеевнаның чооғынаң, городта паланы хакас тілліг ӧскірерге кӱстенерге, ідӧк пала хоостыра полбасха кирек. Мында палаларның чайғы туста ууҷаларында ааллааны хозым иткенӧк.

- Минің кӧрізімнең, хакас тілін хайраллап халар ӱчӱн, сӧбіредең пастирға кирек, пала пос тілін школада ӱгрензе дее, сӧбіреде орыс тілінең чоохтасчатсалар, ағаа пос тіліне ӱгренерге хай-хай сидік полар, - тіпче Татьяна Алексеевна. - Позыбыс хакастасчатханнаңар, палаларыбыс пос тілінең чоохтасчалар. Улиинаң сидік полбаан полза, кічии орыс тілінең кӧп чоохтанарға кӱстенче, че піс аны хакастирға аймах оңдайларнаң кӧӧктірчебіс.

Тархын наукаларының кандидады Каврис Михайлович Торбостаев Ағбанда тӧреен-ӧскен, че кічігде ол харындазынаң хада ӧӧнінде орыстасчаң. Турциязар чӧр килген соонаң на чиит оол сағызын алыстырған. Амды, паба полчатханда, палаларын пос тіліне ӱгретче. Кічігде чоохтасханы хайдағ даа палада халча, соонаң, тӧреен тілінең тузаланмин сыхса даа, аны хатап айландырып аларға чарир.

ТІЛНІ «УСХУРЫП» АЛАРҒА ЧАРИР

Хынығ, Геннадий Александрович Тюньдешевнең Каврис Михайлович Торбостаевті искенде, тілні кізіде «усхурып» аларға чарир. Геннадий Александрович кӧзідім пирген, хайди Франция чоннарының пірсінде оол, пасха чирзер ӱгренерге парып, чуртирға халча. Чир-суунзар айланғанда, тӧреен тілінең пірдеезі чоохтаспаан. Че ол тӧреен тілінең пір ле сӧспек пілген. Хакас чонның «Маңзыраан сеек сӱтке тӱсче» сӧспегіне тӧӧй. Аннаң ол чонының тілін тірілдіріп алған.

СӦБІРЕНІҢ ПІРГЕ ТУДЫНҒАНЫ

Сӧбіреде іҷе-пабаның пірге тудынғаны хакас тілін хайраллирға полысча. Тюньдешевтер, Кичеевтер паза Торбостаевтер палаларын хакас чонның кибірлеріне, культуразына, тіліне ӱгретчелер. Олар пасха чон аразында чідірінминчелер, постарын турыстыра тудынчалар. Оларны улуғлапчалар, олар ідӧк пасхазын улуғлапчалар.

Учёнайлар тілні хайраллирында чахсы салтарларны, пархаларзар кӧріп, паалирға кирек тіпчелер. Тюньдешевтернің пархалары хызыл диалектінең чоохтасчалар. Салтар: хызыл диалектінің чуртазы мыннаң тоозылбас. Сағынчам, Кичеевтернің дее, Торбостаевтернің дее пархалары пос тілінең чоохтазарлар.

«Тегілек стол» тоғызында ідӧк Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозының советнигі Людмила Михайловна Патачакова, ӱгредіг паза наука министерствозының ӧӧн консультанты Анна Антоновна Танбаева паза ХакИРО и ПК-ның поликультурнай ӱгредіг кафедразының устағҷызы Надежда Яковлевна Толмачёва араласханнар. Олар сӧбірелерні махтааннар паза тіл пілбинчеткен іҷе-пабаларға пос тілін палаларынаң хада ӱгренерге чӧптееннер. Аның ӱчӱн оларнаң хада школаа чӧрерге кирек чоғыл, че городта даа, аалда даа, кӧзідімге Куйбышевте, Чарковта, тынағ кӱннің школазы тоғынча. Анда, пос тіліне ӱгренерінең пасха, пос тусты паланаң хада тузалығ иртірерге чарир. Полған на ведомствоның кізілері тілні хайраллирынҷа тоғыстарынаңар искіргеннер. Салтарлар ӧріндірчелер паза сағыссыратчалар (олардаңар соонаң пазарбыс - авт.)

Тамара Герасимовна, «тегілек стол» тоғызының салтарларын идіп, мыннаң мындар палғалыс тударға паза 2016 чылда майда тілні хайраллирына чарыдылған чоннар аразындағы конференция иртірердеңер чарадығ алылғаннаңар искірген. Ідӧк социальнай сетьте палаларын тӧреен тіліне ӱгредерінҷе ӧме тӧстирге чарадылған. Анда билингвизмҷе хынығ статьялар пар.