ТАМАРА БОРГОЯКОВА: «ПАРҶАҢ ЧИРІМ ПАР, КИЛҶЕҢ ЧИРІМ ПАРОХ»
25.01.2019
Хабарлар
Пайрамнығ тӧреен кӱні. Киҷее ХГУ-ның гуманитарнай істезіглер паза сойан-алтай тюркология институдының директоры, филология наукаларының докторы, профессор Тамара Герасимовна Боргоякова пайрамнығ тӧреен кӱнін таныхтаан. Кӧбізі аны тоғызы хоостыра пілче, пӱӱн, тізең, чоох парар аның чуртазынаңар.
ІҶЕ-ПАБАЗЫ
Кізідеңер чахсы піліп алар ӱчӱн, иң пастап аның улуғларынзар айланарға кирек. Аннаңар Тамара Герасимовнаның іҷе-пабазы Таисия Ивановна Чарковадаңар паза Герасим Николаевич Райковтаңар чооғыбыс пастапчабыс.
- Іҷем Уйбат аалда тӧреен-ӧскен. Ол ус холлығ, алтын чӱректіг кізі полған, - паарсаснаң ічезінеңер чооғын пастаан Тамара Боргоякова.
- Ол прай ниме ит полҷаң. Чиитте Ағбанда, анаң Хызылчарда кип-азах тікчең ус полып тоғынған. Аннаңар хайдағ даа сидік тустарда піс, палалар, иптіг кип-азахтығ чӧрчеңміс. Ибде дее хаҷан даа арығ паза истіг полҷаң. Тура алнында сіліг чахайахтар ӧңненҷеңнер, ӱӱҷікте ідӧк прай ниме чахсы ӧсчең.
Пабазы Герасим Николаевич тее уғаа кӱстенҷік кізі полған. Ол кічігдең ӱгреніске тартылҷаң. Пабазы аны ӱгренерге ызарға хынмаан даа полза, оолах, Минсуғзар ӱгренерге кіріп алып, школаны маңнаныстығ тоосхан. Хайди Тамара Герасимовна таныхтапча, аның пабазы Райков аалда чуртаан. Ол кічігдең ала кӧрчең, хайди ӱгредии чох паза орыс тілін пілбинчеткен хакастарны пасха чон нимее салбинчатханын. Аннаңар хайди даа ӱгредіг алып аларға кӱстенген. Соонаң, тізең, олох кӧстегнең палаларын ӧскірген.
Тамара Боргоякованың пабазына чуртазында хорғыстығ чылларны кӧрерге киліскен. Репрессиялар пар сыхханда, Герасим Николаевичті пастап Минсуғдағы харибде чаап салғаннар, анаң прай ис-пайын - тураны, малны - пылазып, іҷезінең хада Иркутск облазынзар ызыға ысханнар. Анда ол Черемховода чир тоғызында істенген. Кӱстіг чиит оол чахсы тоғынғаннаңар, аны иртеезін позыдыбысханнар. Че пос чирінде аның айланҷаң орны чох полған. Аннаңар ол Хызылчарда чурт салынған. Анда ол ӱгретчілер институдының география пӧлиинзер кіріп алған, че «чон ыырҷызы» таңма ағаа аны тоозарға пирбеен. Постаң оол хайдағ даа сидік туста холын тӱзірбеен, ол, бухгалтерге ӱгреніп, Хызылчарда тимір чолда тоғын сыххан.
Андох Таисия Ивановнанаң сӧбіре тӧстееннер. Че оларға часканы кӧрерге ӱр киліспеен, Илбек Ада чаа пасталыбысхан. Итсе-де, тимір чолда тоғынчатханнарның прайзының даа «бронь» полған. Оларны фронтха апарбаҷаңнар. Че 1942 чылда Герасим Николаевич, ипчізін паза ікі палазын артызып, чааға парарға сурынған. Чаадаң ол улуғ сержант аттығ айланған. Чуртасты пазох ла наадаң пастирға киліскен. Ол туста Тува чирі, Россияа пірігіп, тиксі хазнадаң наа специалисттерні тоғысха хығырған. Іди Герасим Николаевич сӧбірезін Тувазар Чадан городсар кӧзірген.
Іҷе-пабазы Хызылчарда 1938 чылда
ӦӦНІ - ОРТА КӦСТЕГ
Чаданда сӧбіре хозылған. Райков ирепчі пір оолны паза ӱс хысты ӧскірген. Іче-паба палаларының ӱгредиине уғаа нандырығлығ хайчаңнар, газета-журналларға кӧп пазынҷаң полтырлар. Амды Тамара Герасимовна оларның тузазын чахсы сизінче. Паза пабазының ӱгредігліг чооғын удаа сағысха кирче:
- Литература ӱгретчізі ибде «Евгений Онегиннің» ӱзігін ӱгрен килерге чахаан. Че піреезі, хынза, пір чардыхты прай ӱгрен килзін теен ол. Мин, аны пабама чоохтап, кем тиксі чардыхты ӱгренерге хынар тіп кӱлімзіреем. «Ноға ӱгренмес! - амыр теен ол мағаа. - Ӱзікті кем дее ӱгрен полар, нооза. Че чардыхты артыхтары ла ӱгренер».
Чоох чоғыл, ол чоохтазығ соонда хызыҷах Пушкиннің романының чардығын прай ӱгрен салған. Мындағ оңдайнаң Герасим Николаевич палаларын тоғыстаң хорыхпасха, хаҷан даа посха пӧзік пӧгіннер турғызарға ӱгретчең. Аннаңар сӧбіреде прайзы даа, чахсы ӱгреніп, пӧзік ӱгредіг алып алған. Іди улуғ харындазы Геннадий Герасимович, Челябинскте ӱгреніп алып, энергетика тоғызында ӱр тоғынған. Вера Герасимовна, потребкооперация институдынзар кіріп, экономика факультедін тоосхан. Галина Герасимовна, тимір чол институдында ӱгреніп, Новосибирсктӧк тимір чоллар пӧлиинде тоғынған. Прайзы олар, ӱгреніп алған специальностьтары хоостыра тоғынып, істеніс чолында чахсы чидіглер кӧзіткеннер.
Хайди Тамара Герасимовна таныхтапча, іҷезі иркелері ӱчӱн чӱрексічең: «Пу палалар хайди кізі полып алҷаңнар». Полған на іҷе турыстығ кізілер ӧскір саларға сағынча полбас па. Итсе-де, андағ кӧстегні сӧбіреде палалар кічігдең кӧрҷеңнер. Оларға чахсы кӧзідім полған пабазы. Ағаа чуртаста хайдағ ла хорғыстарны кӧрерге киліспеен, че ол, прай сидіксіністерні тобырып, чахсаа ла тартылған.
ЧАХСЫ ӰГРЕТЧІЛЕРДЕҢ - ЧАХСЫ ӰГРЕНҶІ
- 5 класста ӱгренчеткенде, піссер Ярославльдаң наа ӱгретчі килген - уғаа ӧкерек, чиит ипчі. Ол англия тілін ӱгренербіс теен. Анаң ӱгренчілерге англия тілінең улуғ нимес кибеліс хығыр пирген. Ол тіл минің кӧңніме уғаа кірген. Хайдағ кӧг осхас сіліг тіл сағын салғам, - олған тузын сағысха киріп, чоохтапча Тамара Боргоякова.
Аннаң ала Тамара Герасимовнаның чуртас чолы англия тілінең пик палғалыс парған. Ол школа соонаң Иркутсктағы пасха хан тіллері институдын маңнаныстығ тоосхан. Пу тусха харындас-пичелері прайзы даа Ағбанда тоғынчатханнар, аннаңар чиит специалист, Ағбанзарох киліп, ӱгретчілер институдының пасха хан тіллері факультедінзер тоғыс тілеп парған. Англия тілі кафедразында аны лаборантха аларға чаратханнар, че ректор Давид Иванович Нагрузов аны кафедразар ассистентке аларға кирек теен. Ол андадох чиит хыстың кӱстенҷік оңдайын сизінген, неке. Аннаңар Тамара Герасимовна ам даа Давид Ивановичті улуғласнан сағысха кирче. Ол аның істеніс чолынзар ізік ас пирген тиирге чарир.
Хайдағ даа сидік полза, чиит специалист тоғызына табырах кӧнік парған. Англия литературазына ӱгретчеткеннеңер, наука тоғызын олох темаа чарыдарға сағынған. Че саблығ филология наукаларының докторы Михаил Боргояков аның сағызын алыстырған.
- Михаил Иванович паза минің ирім - ікі харындас палалары. Аннаңар аннаң хада удаа тоғазып чоохтасчаңмыс. Пірсінде ол мағаа теен: «Англия литературазын уғаа кӧп учёнай істесче, че хакас тілінде фразеология хоостыра пір істезіг дее иртірілбеен, пір тоғыс таа пазылбаан». Мин андада ноға чарабас тіп сағыныбысхам. Ам оңнапчам, хайдағ аарлығ чӧп ол мағаа пирген, - Михаил Боргояковтаңар чылығ ӱндескен профессор Тамара Боргоякова.
Іди улуғ тоғыс пар сыххан. Хакас тілін школада даа ӱгренмеен кізі хакас литературазын прай хығыр салған,
«Ленин чолы» газетадаң кӧзідімнер сығара пазып, улуғ материал чыып алған. Аның наука чолына улуғ хозым иткен профессор Николай Александрович Баскаков. Пу саблығ учёнай Тамара Герасимовнаа диссертацияны тоозарға киртініс пирген.
Таныхтирға кирек, Тамара Герасимовна АГПИ - ХГУ-да 1971 чылдан ала тоғын парир. Ол тустарда проректор, пастағы проректор полып илееде чыл тоғынған. 1996 - 2001 чылларда ол Хакасия пазының орынчызы полған, анаң - Ӧӧркі Чӧптің депутады.
Че тиксі істеніс чолында Тамара Боргоякова илееде турыстығ кізілернең хада тоғынарға маңнанған. Оларның санында Степан Павлович Ултургашев, Валентин Анатольевич Кузьмин.
Олар учёнайның чуртазына улуғ хозым иткеннер.
Тамара Герасимовнаның таниинаң, ол кӧп тус устағ-пастағ тоғызына пир салған, наука, тізең, ікінҷі орынзар чылдырылған. Че профессор пілген, ол науказар хайди даа айланар.
Іди 2003 чылда учёнай доктор диссертациязын Москвада маңнаныстығ арачылабысхан. Пір чыл пазынаң, тізең, Сойан-Алтай тюркология институдының директоры полыбысхан. Амды 2012 чылдаң ала гуманитарнай істезіглер паза сойан-алтай тюркология институдының директоры тоғызын толдыр парча. Я, Тамара Герасимовна прай нимені чахсы толдырарға паза узы-пазына читірерге ӱгрен парған. Аның прай даа чуртас чолында ол хылии іле кӧрінче. Таныхтирға кирек, пӱӱнгі кӱнге теере Тамара Герасимовна улуғ сыйыхтарнаң таныхтатхан: «Россияның пӧзік школазының саблығ тоғынҷызы», «Россияның пӧзік профессиональнай ӱгредиинің аарластығ тоғынҷызы», «Хакасияның саблығ наука тоғынҷызы» аарластығ аттарнаң паза Республика Ӧӧркі Чӧбінің Аарластығ пічиинең.
УЧЁНАЙЛАР СӦБІРЕЗІНДЕ
Чон аразына кірер тус чит килгенде, килістіре кізее учурап аларға кирек. Ирі Павел Аполлонович Боргояков, Тӧӧдең сыххан кізі, улуғ сӧбірезінзер кирген. Анда хакас тілінең уғаа чахсы паза иптіг чоохтасчалар. Ол химия наукаларының кандидады, кӧп чыл химия кафедразының профессоры полған. Учёнайлар сӧбірезінде Аяна хызы даа наукаа тартылыснаң ӧскен. Ол филология наукаларының кандидады полча. ХГУ-да пасха хан тіллері факультедін тоозып, ӱгредиин США-да магистратурада узаратхан. Соонаң Москвадағы лингвистика университедінде психолингвистика хоостыра диссертация арачылаан. Чиит учёнай, хакас, орыс паза англия чоннарының тіл оңдайларын істезіп, Москвада книга сығарған паза сӧстік тимнеен. Амды Аяна Павловна, ирге парыбызып, Италияда чуртапча. Че, андағ даа полза, тӧреен чирін тастабинча. Ол пос туста Хакасиядаңар литератураны англия тіліне тілбестирінең айғасча. Оңдай полза, хайди даа Хакас чирінзер кил парча.
Боргояковтар сӧбірезі, пілізіп, ынағ чуртапча. Оларның полғаны ла наука тоғызының сидіксіністерін чахсы пілче, аннаңар удур-тӧдір хабазарға сіренче. Сӧбіреде прайзы пір кӧрістіг, анзы, тізең, часкалығ чуртасха паза тӱзімніг тоғысха уғаа кирек. Тамара Боргоякова пасха хан чирлеріндегі наука конференцияларына удаа чӧрче. Анда улуғ пілістіг хыйғаларнаң тоғазарға килісче.
- Пасха чирде полып, андағы чуртасха хайхапчазың че олох туста пос чирін, культуразын паалирға ӱгренчезің. Сизінгенде, пасха чирлерде пістің чир-суубыстаңар кӧп ниме пілерге кӱстенчелер. Аны кӧре, позың даа чиріңзер аарласнаң хайчазың паза аннаңар кӧп ниме пілерге кӱстенчезің. Хакас чонда хыйға чоох пар: «Чахсы, хачан синің парҷаң чирің пар, улам чахсы, хаҷан синің килҷең чирің пар». Я, хайди даа наа чирлерзер парарға, кӧрерге, хайхирға кирек, че пос чирін ундутпасха, - таныхтапча Тамара Боргоякова.
Автор :
Екатерина ИНДЫГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы