ПУРУНҒЫ ПІЧІК ХУМАРТХЫЛАРЫН ЧООХТАНДЫРЧА
30.01.2019
Хабарлар
Саблығ істезігӌі. Пу кӱннерде саблығ тюрколог, орхон паза ким пурунғы тӱрк пічіктер хумартхызының істезігҷізі, филология наукаларының докторы, профессор Игорь Валентинович Кормушин пайрамнығ 80 чазын таныхтады
Піске, ӧӧнінде чииттерге, сигіс час иртен «Сибирь» гостиницада поларға кирек полған. Кирек тусха чыылызып, кем хайдағ аалҷының ӱчӱн «нандырча», ол номерлерҷе тарасхабыс. Гостиница тоғынҷылары даа ӧткін хайынчалар, піске кирек номерні табарға полысчалар. Олар пілчелер нооза, Хакасиязар чапсых улуғ аалҷылар килгеннер.
Кирек комнатаны таап, тохлатчам. Ізік асча ортын час алтабысхан, поғда пӱдістіг, сарығ састығ, андағох сағаллығ ирен. Аалҷы чалахай кӱлінче, изеннесчебіс, танысчабыс. Наа танызым Россияның наукалар академиязының Тіл институдының ӧӧн наука тоғынҷызы, филология наукаларының докторы Игорь Валентинович Кормушин полған. Іди, пастағызын тоғазып, танысхам соонаң наука устағҷым полар ученайнаң. Че анзы пір чыл соонаң на пілдістіг пол парған.
Ол полған 1993 чылда. Хакасияның правительствозы паза наука учреждениелері орхон паза ким пічіктерін хығырып алғаннаң 100 чыл толчатханына чарыдылған чоннар аразындағы наука конференциязын иртірген.
ПУРУНҒЫ ПІЧІКТЕР
Таңнастығ пічіктерге пастағызын 1721 чылда I Пётр хан ысхан Д.Г.Мессершмидттің экспедициязы, Уйбат суғ хазында кӱргеннерні паза обаа-кӧзеелерні істезіп, урунған. Ол сыынаң ӧӧнінде обаа-кӧзеелерде пазылған пурунғы пічік хумартхылары Ким суғ хастада (Хакасияда, Тувада) паза Орхон суғ хастада (Монголияда) кӧп табылғаннар паза істезігҷілернің хайиин тартханнар. Табылған орыннары хоостыра орхон-ким пічік хумартхылары тіп адалғаннар. Пӱӱн оларның саны 150 азыра саналча. Пілдізі чох пічіктерні хығырып аларға кӧп істезігчі харасхан. Ӧнетін экспедициялар иртіріп, санға алғаннар паза, хобырып, істезіглер иртіргеннер. 172 чыл пазынаң на, 1893 чылда, ученай датчанин В.Томсенге чазыт пічіктерні хығырып аларға оң полған. Ол пічік пурунғы тӱрк тілінең пазылған полтыр. Томсеннең кӧмес соона халып, В.В.Радлов ідӧк чазытты асхан. Олох прайзынаң пурун орхон паза ким пічіктерін, тілбестеп, 1894 паза 1895 чылларда чарыхха сығарған.
Таныхтирға кирек, наукада ол уғаа улуғ чидіг полған. Ол пічіктер хумартхызы тӱрк тілінің тархынын паза ӧбекелерібістің тархынын наа пӧзік синге кӧдірген.
Аннаңар даа пурунғы тӱрк пічиин хығырып алғаннаң 100 чыл толчатханына чарыдылған чоннар аразындағы наука конференциязына аймах чирлердең кӧп ученай килген. Оларның санында хырығ озаринаң Германиядаң, Турциядаң, Израильдең, Америкадаң, Монголиядаң полғаннар. Прайзы - пурунғы пічік хумартхыларынаң айғасчатхан ученайлар.
1993 чылда уғаа чапсых полған анҷа кӧп хырығ озаринаң килген аалҷыларны кӧрерге, истерге. Амғы туста хырығ азых, чон аар-пеер чӧрче, кӧнік парғабыс оларға.
НАУКА ЧОЛЫ
Профессор Кормушин И.В. пурунғы тӱрк пічиинің ӧӧн істезігҷілерінің пірсі полча. Таныхтирға кирек, андағ специалисттер саннығ ла, кӧп нимес.
Игорь Валентинович Кормушин 25 январьда 1939 чылда Ленинградта студенттер сӧбірезінде тӧреен. Чаа тузында іҷезінең хада Ыраххы Востокта эвакуацияда чуртаан. Чаа соонаң Ленинградсар айланып, 1956 чылда 68 № школаны тоосхан. Пір чыл заводта слесарь, такелажник полып істенген, олох туста А.А.Ждановтың адынаң Ленинградтағы хазна университедінің тимнегліг курстарына чӧрген. 1957 чылда, экзаменнер маңнаныстығ тудып, іскеркі факультеттің тӱрк филология пӧлиинің студенті полыбысча. 1962 чылда востоковед-филолог специальность алып, олох чыл Тіл институдының Ленинградтағы пӧлиинің аспирантуразында «алтаистика» специальностьча ӱгредиин узаратча.
Университетте дее, аспирантурада даа ӱгренчеткенде, Игорь Кормушин саблығ ученайларның лекцияларына чӧрче. Аның ӱгретчілерінің санында полғаннар саблығ ученайлар: тюркологтар А.Н.Кононов, С.Н.Иванов, иранисттер паза арабисттер И.П.Петрушевский, А.Т.Тагирджанов, тунгус паза маньчжур тіллерінҷе В.И.Цинциус, О.П.Суник, мол тіллерінҷе паза пурунғы тӱрк пічіктерінҷе В.М.Наделяев паза даа пасхазы.
Олох туста чахсы ӱгренчеткен аспирантты пір чылға Болгариязар Софийскай университетсер стажировкаа ысчалар. Анда ол турецкай тіл ӱгренче.
Саблығ ученайларның ӱгредии тик парбаан, тіллер істезиине тартылчатхан чиит оолға улуғ науказар чол азылған. Аспирантурада ӱгренчеткендӧк ағаа «Пурунғы тӱрк сӧстігін» тимнир улуғ тоғыста аралазарға ӱлӱс тӱскен. Пӱӱн ол прай тіл істезігҷілерінің, тархынҷыларның тӧреміл тузаланҷаң сӧстігі полча. Ідӧк ол тӱрк тіллерінің иң иргі паза пурунғы пічік источнигі полча.
1964 чылда аспирант Игорь Кормушин наука устағҷызынаң, профессор О.П.Суникнең хада Ыраххы Востоксар пастағы экспедицияа парча. Анда олар удехей чонның тілін істескеннер. Ол экспедицияның материаллары «Тунгус паза маньчжур тіллерінің тиңнестіріг сӧстігіне» кіргеннер.
1964 чылдаң сығара И.В.Кормушин 30 азыра экспедиция иртірген. Экспедиция тоғызы Ыраххы Востокта, Хакасияда, Тувада паза Монголияда парған. Ол уғаа килкім, оой нимес тоғыс. Чылдаң чылға істезіг чорыхта полып, аймах чон аразында чуртап, улуғ материал чыылған.
Чиит ученайны 1965 чылда СССР-ның наукалар академиязының Тіл институдынзар тоғысха алчалар. Пӱӱн Игорь Валентинович ол институттың ӧӧн наука тоғынҷызы полча.
1969 чылда кандидат диссертациязын, 1991 чылда доктор диссертациязын арачылапча.
1986 чылдаң Совет, соонаң Россия тюркологтары комитедінің хачызы, кнес орынҷызы полған. 2007 чылдаң Россия тюркологтарының комитедінің кнезі полча.
1987 чылдаң сығара «Совет тюркологиязы», амды «Россия тюркологиязы» журналның редколлегия араласчызы.
1997 чылда Абдель Азиз Сауд Аль-Бабтин (Кувейт) Премиязының лауреады полыбысхан.
2000 чылда Тӱрк лингвистика пірігізінің (Тӱгк DU Кғгғтғ) Аарластығ кізізіне (академигіне) табылған.
2002 чылда Россияның иң пӧзік аттестационнай комиссиязы профессор ученай ат пирген.
2003 чылда «Россия Федерациязының пӧзік ӱгредиинің аарластығ тоғынҷызы» атха турысхан.
2003 чылда «Тыва Республиканың саблығ наука тоғынҷызы» аарластығ ат алған.
И.В.Кормушин 30 чыл азыра пурунғы тӱрк пічиинің хумартхыларын, тастардағы тексттерні позы хобырып, прай саринаң тирең істескен. Ол 300-ке чағын наука тоғызының авторы полча. Аның улуғ тоғыстарының санында мындағ монографиялар паза ӧменең толдырылған улуғ тоғыстар: «Тюркские енисейские эпитафии: тексты и исследования» М., «Наука», 1997, 304 с. ; «Тюркские енисейские эпитафии: грамматика, текстология» М., «Наука», 2008, 342 с.
Ідӧк ол «Тӱрк тіллерінің тиңнестіріг тархын грамматиказы» томнарының авторларының пірсі полча.
НАУЧНАЙ ПАБА
Наукадаң пасха И.В.Кормушин ӱгредіг тоғызын апарча. Ол кӧп чыл Турция паза Кипр университеттерінде студенттерге пурунғы тӱрк тіллерінеңер лекциялар хығырча.
Таныхтирға кирек, профессор Кормушин И.В. Хакасияның паза хонҷых Туваның пӧзік ӱгредиине паза науказына улуғ хозым итче. Кӧп чыл ідӧк пурунғы тӱрк тіллері темаҷа лекциялар хығырған, семинарлар иртірген.
Игорь Валентинович аспиранттарнаң маңнаныстығ тоғынча. Аның Тувада даа, Хакасияда даа ученай степеньге турысхан ӱгренҷілерінің саны ас нимес. Оларның санында Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедінің ӱгретчілері, филология наукаларының кандидаттары Инга Кызласова паза Владислав Боргояков.
Тоғыста ол позына даа хатығ, ӱгренҷілерінең дее ідӧк сурча, че олох туста чуртаста ӱгренҷілеріне, аспиранттарына паба чіли хайча паза наука тоғызын хайди апарарға кӧзідім полча.
Игорь Валентинович обаалардағы пурунғы пічік хумартхыларын чоохтандырчатхан кізі тізе, саба полбас. 30 чыл азыра оларны аймах наука методикаларынаң тузаланып істесче. Оларның хыринда кӱн ирткенін сизінмин дее халча. Иирде, тоғыс тоосчатса ла, чоохтан салча:
- Кӱн табырах ирт парды, мында пу танығ поларға кирек, хараам майых парды, че анзын таңда кӧрербіс. Мин улам хынчам хати-хати істезерге, хығырарға. Андағ істезіглер алындағы істезігчілернiң аҷчаастарын сығарчалар паза наа танығлар пирчелер. Ол тӱзедіглер пурунғы пічік хумартхыларының лингвистика паза тархын источнигі полчатханын тыытчалар паза наа істезіглерге кӧстег полчалар. Полған на iстезiгнiң салтары ідӧк хати-хати сыныхталарға кирек, андада ла аның сын тузазы полар...
Ученайның пу олаңай чоохтары аның наукаа тӱгеде пирін салғанын паза сын істезігҷі полчатханын таныхтапча полар.
Аарлығ Игорь Валентинович! Алғыстапчабыс Сірерні пайрамнығ тӧреен кӱніңернең. Пик хазыхтығ, узах частығ полыңар. Чуртазыңарны ӧрініс ле ибірзін!
Автор :
Радион СУНЧУГАШЕВ, филология наукаларының кандидады
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде