АНЫҢ ӦРІНІЗІ - КӦРГЕНЕК-ПАРХАЛАРЫ
12.02.2019
Хабарлар
Пістің улуғларыбыс. Пӱӱн чоох парар Орджоникидзе аймаандағы Копьев аалда чурттығ Лидия Романовна Ботинадаңар.
Орджоникидзе аймаанзар чорыхха сыххан кӱн уғаа чахсы полған. Чазылардағы аппағас хар, ӧрініп, кӱн сустарына матап сістенчеткенге тӧӧй пілдірчеткен. Чол хыриндағы хыронаң чабынған ағастар даа, салааларын чазып, иртчеткен машиналарға ӧрчіліг хол саапчатхан чіли кӧрінчеткеннер. «Эх, чӱрекке хайдағ истіг!» - чир-чайаанның хылынызын аннаң андар кӧрглеп, ойлатчабыс. Хысхыда тағлар, кӧл-суғлар хайдағ сіліглер!..
Іди піс, чолда тус ирткенін дее сизінмин, Копьевсар читкебіс. Анда аймахтағы хакас чонның улуғлар чӧбінің кнезі Пётр Танбаевнең танызып алғабыс. Чоох алысхан соонда ол мағаа тидір: «Мында пір хакас ипчі пар. Ол илееде чыллар іскеркі чоннар аразында чуртаан. Олаңай ла тоғыста істенмеен. Тынаға сыхханда, Хакасиязар, Копьевсар, айланған. Хада хонғанын хадох ағылыбысхан. Ол пос тілінең матлама чоохтасча. Андар пар килең ме?»
Мин ноға тоғыр полчаңмын? Піди килгенде, прайзынаң танызып аларға кирек нооза.
Машинаа одырыбысхабыс. Пётр Гаврилович, Копьев поселоктың чуртағҷызы, руль кистінде. Ол пілче хайдағ туразар парарын. Читтібіс. Кирек подъездсер пастырчабыс. Кӧрчебіс, тура тастында инейек одырча. Чылығ плат тартын салған, андағох тоннығ паза теер мелейліг ууҷа най ачыныстығ кӧрінчеткен. Улуғлар чӧбі кнезінің тоғызын ӱр ниместең не сығара пастаан Пётр Танбаев аны таныбинчаттыр. Пастыр киліп, танысча.
- Син мині таныбин турзың ма? Мин сині пілчем, - суулап пастаан одырчатхан ууҷа.
Мин, хыринда турып, оларны хынып исчем. Хынығ нооза хакас тілінің хаастар диалектінең чоохтасчатханнарны истерге!
- Син - Пётр Танбаевсің. Мин Лидия Романовна Ботина полчам. Пу тураның халғанҷы подъездінде чуртапчам. Чахсы кӱн турчатханда, тасхар сыхтым. Арығ киинең тынып пас чӧрчем, анаң одыр салчам, - чооғын узаратхан ол.
Анаң кемзер килгенібісті искіргенде, ипчінің адын адап, ол ибдең сых париғанын кӧргем тіп чоохтаан улуғ частығ кізі.
Чоохты пастаанда ла, уучанаң аннан андар танызарға чаратхабыс. Ол пісті ибінзер кирген. Лидия Романовнанын хыс фамилиязы - Чезыбаева.
- Копьевта піс 10 чыл азыра чуртап парирбыс. Алында Хозаннар аалында, аны Иргі Ӱӱс тіҷеңнер, хоныхтығ полғабыс. Апсаам тың ағырыбысхан. Тасхар сығарға ағаа сидік полыбысхан. Аннаңар Копьевта пис хадыллығ турада иб алып, кӧчіп килгебіс. Кізім мында, ӱр дее чуртабин, ӱреп парған, - чарыт пирген Лидия Романовна.
Амды ол Орджоникидзе аймааның кінінде кічіг хызынаң хада чуртапча. Хозаннар аалында чурттығ полған Ботин ирепчі прай пис пала ӧскір салған: ӱс хыс, ікі оол. Ачырғасха, оолның пірсі, саайланып, чуртастаң ирте парыбысхан.
- Іче-пабамның пархалары ідӧк парчазы оларда ӧскен. Пістің кічіг палаларыбыс аға-ууҷазынзар хынып чӧрҷеңнер. Полған на тынағ тузында аалзар сурынҷаңнар. Амды олар улуғ ӧсклеп парғаннар. Іҷемнің иң улуғ кӧргенегіне - 16 час. Аның прай пис кӧргенек, читі парха, - хозылған чоохха хызы Галина Григорьевна.
Лидия Романовнаның кічіг тузы Илбек Ада чаа чылларына киліс парған. Ол сынында 1931 чылдаң осхас, че іҷезі аны пічікке 1932 чылдаң тіп кир салтыр.
- Мағаа ӱгренерге киліспеен. Мин пічік піле чоғылбын. Чаа чылларында палалар улуғларнаң хада аар тоғыстарны прай хада итчеңнер. Школаа чӧрер оңдай пір дее чох полған. Чир пораннаҷаңмыс, поом палғаӌаңмыс, холнаң от сапчаңмыс. Пабам паза пір улуғ харындазым чааға парыбысханнар.
Харындазым чаада чат халған, пабам, 1945 чылда ибзер айланып, пір чыл пазынаң ӱреп парған. Піс сӧбіреде тӧртӧлең полғабыс. Амды ікі пиҷе ле изен-хазыхпыс. Чаа даа соонда ниик полбаан. Колхозтағы прай тоғыстар ідӧк пiске, кӱзі пар кізілерге, артылӌаңнар. Піс ибіре тоғынғлаабыс, ахча кӧрглебеебіс. Соонаң, сӧбіреліг пол парғанда, мин Хозаннар аалындағы школазар пол чуурға кірібіскем. Аннаң сығара тынаға парғам, - чооғын узаратхан Лидия Романовна Ботина.
Улуғ частығларның чуртынзар кірзе, хайзында даа стенее толдыра ілілік иргі сомнар кізі хайиин тартчалар. Лидия Романовнаның хызынаң хада Копьевтағы ибінде ідӧк ӧбекелерінің сомнарынзар сах андох харах тасталча. Ууҷа Пётр Гавриловичнең піске оларда аваазын, аказын, хада хонғанын кӧзіт турған. Хай пірее туғаннарынаң хызы Галина Григорьевна таныстырған.
- Амды Сірерні сомға суурыбызим? - айланғам мин чоохчыл уучазар. Ол пастап чалтанғанох. Че, паза ла кӧрзебіс, комнатазынзар пастыра халды. Хайди полды ни?
Хайди полбаан ол. Хакас кӧгенеен кизерге тимненібістір. Полызыға хызын тӧрзер хығырып алған.
Мына сых килир іҷеліг хыс тігі комнатадаң. Лидия Романовна хып-хызыл кӧгенектіг. Андағох ӧңніг пладыҷаан пазына тартыныбыстыр. Диванзар одырыбысты.
Андар кӧріп, сағысха тӱзібіскем: «Пістің дее ууҷабыс хакас кӧгенектерін, сундуғында полбаза, алынҷа шкафта хайраллаҷаң. Танығлығ кӱннерде ле оларны кисчең. Пос кип-азаан, кибірін аарлапчатхан улуғлар прайзы даа андағлар, неке...
Піс чи, улуғлан парзабыс, іди поларбыс па? Чыып, хайраллачаң кип-азаабыс пар полар ни?.. Аннаңар позыбыс ла сағынмазабыс, пасхазына кирек полар ба анзы?..»
Улуғ тыныбызып, аппарадымны холға алғам. Кеен одыр салған ууҷаны сомға нинҷе-нинҷе хати суурғам. Сах андох чахсы сом киліспеен минің.
Амды Копьевтағы улуғ частығ ууҷа позын газетабыста кӧріп алар. Лидия Романовна піснең хада тоғазығны танығлығ кирек тіп санаан нооза. Ол ӱлӱкӱн-пайрамнарға кӧрілген хакас кӧгенеен кизібіскен!
Улуғ частығларнаң танызарға, чоох алызарға хаҷан даа чапсых. Олардан кӧп тузалығ нимелер піліп аларға чарир. Піске, тізең, хабарҷыларға, оларның чоохтарында тузаланчатхан чапсых, сіліг сӧстерінең ідӧк позыбыстың тілін пайыдар оңдай пар.
Хазых ла чӧрзіннер аға-ууҷаларыбыс. Олар піске хайдағ даа киректе чахсы кӧзідім полчалар.
Автор :
Александра КАРАМЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы