НАА КӦРІСНЕҢ - НАА ХААЛАҒЛАРЗАР
16.04.2019
Хабарлар
Чииттер чыылииның араласчылары:
Светлана САГАЛАКОВА, Наталья МАНЧИЛАЕВА, Леонид КАРАЧАКОВ, Валентина ЧЕРТЫКОВА
Чииттер съезді. Ағбанда С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінде пастағызын на «Хурултай» тиксі Россиядағы хакас чииттернің чыылии ирткен. Аның ӧӧн тӧстегчҷзі Хакасия чииттерінің «Асхыр» халых пірігізі полча.
АЛЫЗЫҒЛАР САҒЫПЧАБЫС
Таныхтирға кирек, пу кӱнге хыс-ооллар хаҷанох тимненіп пастааннар. Россия синінде хакас чииттернің мындағ чыылии пастағызын на полча нооза. Аннаңар иң сіліг кӧгенек, иң чахсы сигедек пеер кизілген. Чыылыс парған чонзар кӧре, харахтар ойласчатханнар. Хакас кип-азааның мындағ аймаан удаа кӧрерге киліспинче. Араласчылар даа саны илееде, чыылығда 250 азыра кізі саналған. Прайзы олар республиканың аал-городтарынаң паза тиксі Россия регионнарынаң пір пӧгіннең килгеннер - хакас чонына, аның чииттеріне теелчеткен сурығларны ӱзӱрерге, чӧптіг тудынып, опыттарынаң ӱлезерге.
Чыылығны «Иренек Хан» этно-рок группа саблығ артист Виктор Цойның «Алызығлар» сарынынаң асхан. Пу сарын чыылыс парған чииттернің кӧңнін кӧзіткен. Сарын тоозылған соонда даа «Алызығлар сағыпчабыс!» сӧстер хулахта ӱр яңыланчатханнар. Итсе-де, соонаң даа пу сӧстерні араласчылар чооғында удаа истерге киліскен.
Ідӧк чииттер съездіне республиканың аймах ведомстволарының ус-тағҷылары, опыттығ специалисттер килгеннер. Мероприятиенің аарлығ аалҷылары санында Хакасия пазының пастағы орынҷызы Андрей Асочаков полған. Ол, чыылығны азып, чииттерзер алғыстас сӧстерінең айланған:
- Мындағ чахсы кӱнде пістің чииттерібіс, чыылызып, хакас чоныбыстың ағырсымнығ сурығларын ӱзӱрерге килгені ӧріндірче. Амғы туста, удур-тӧдір хабазызып, ынағлазып чуртирға кирек. Сірернің, тізең, андағ кӧстег. Алғыс аның ӱчӱн, - тоң хакас тілінең чоохтанған Андрей Серафимович.
Алғыстастар соонаң чыылысхан чон хакас чииттер пірігістерінең паза оларның тоғыстарынаң танызып алған. Іди Хызылчарда «Хада» пірігіс хакас чииттернең тоғынчатса, Ағбанда «Асхыр» хакас чииттер пірігізі, аймах мероприятиелер тӧстеп, оол-хыстарны ӧткін чуртирға кӧніктір парча. Асхыс аймаанда пу сурығ хоостыра чииттер киреенңе ӧӧн специалист Ольга Бытотова улуғ тоғыс апарча. Чыылығда ол ағырсымнығ сурығ кӧдірген. Ноға ам на тоғынарға пастапчатхан чииттернің полғаны ла «Чиит специалист» программанаң тузалан полбинча. Оол-хыстарның кӧбізі чир участоктарын даа ал полбинча. Іди пір чылға ла аймахтан 70 - 100 кізі парыбысхан тіп таныхтапча Ольга Фёдоровна.
Ӧӧн чоохтазығ соонаң чыылығ араласчылары паза аалҷылар постарына килістіре секцияларҷа тарасханнар. Іди чииттер съездінде тиксі пис площадка тоғынған: национальнай политика хоостыра, пос киреенең айғазарға сағынчатханнарға, чоныбыстың тархынына паза культуразына чарыдылған площадка, хакас тілін сабландырарында искірігліг технологияларнаң тузаланары паза тіл суриина теелчеткен секциялар. Чоох чоғыл, полған на пӧлік пос алынңа хынығ паза тузалығ полған.
ТІЛ - ЧОННЫҢ ӦЗЕНІ
Хакас тілінің мыннаң мындархы чуртазынаңар сағыссырапчатханнар «Тіл - чонның ӧзені» секцияда тоғынғаннар. Ол иң алғым секцияларның пірсі полған тізе, саба полбас тіп сағынчам. Пу пӧлікнең Хакас хазна университедінің хакас филология кафедразының устағҷызы, филология наукаларының кандидады, доцент Инга Кызласова устаан.
Таныхтирға кирек, чыылығда тӧреен тілібістің пӱӱнгі чуртазы прай даа саринаң кӧрілген. Кӧзідімге, хайди тіл сӧбіреде тиліпче, школада, тоғыста, ниме анын хайраллазына теелче. Ӱзӱрер сурығ пу секцияда илееде полған, че, ачырғасха, чииттер уғаа асхынах полған. Араласчылар аразында ӧӧнінде тіл суриинан айғасчатхан специалисттерӧк кӧрінгеннер. Прайзы олар чахсы таныстар, тіл сурығларын аймах чыылығларда тӧреміл кӧдірчелер, че пос аразында ла сууласханынаң хайдағ туза?
Чоох чоғыл, ӧсчеткен тӧлге пу секцияда аралазарға хайди даа кирек полған. Хакас тілі тилізінде дее чахсы алызығлар поларға кирек нооза.
Тіл секциязының тиксі тоғызынаңар чоохтаза, мында полбааннары ачырғанзыннар. Чоохтазығ, ӱзӱріг хазыр парған. Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозының национальнай ӱгредіг пӧлиинің ӧӧн специализі Александр Сербигешев, позын кӧзідімге турғызып, хайди ағаа тӧреен тілі тоғыс хоостыра ӧзерге полыс пиргеннеңер чоохтаан. Хайди ол таныхтаан, хакас тілі чуртаста аннаң хада парча. Ол Александрға школа, институт тустарында, соонаң армияда паза тоғыста чахсы хабасхан. Хакас хазна университедінде хакас тілі ӱгретчізіне ӱгреніп алған соонда чиит оол ӱгредии хоостыра тоғынып пастаан. Амды ол республиканың ӱгредіг министерствозының тоғынҷызы полча.
- Ӱгредіг паза наука министерствозынзар тоғысха кірерге чӧрчеткенде, миннең хада пір орыс оол полған, че ол хакас тілін пілбинчеткеннеңер, ағаа пеер чол чабыл парған. Мин, тізең, амды национальнай ӱгредіг пӧлиинде пір чыл тоғын салдым. Тӧреен тілім мағаа полыс пирген, амды мин ағаа полыс пирерге сағынчам, - искірген секция араласчыларына Александр Леонидович.
- Хайдағ оңдайнаң полызарға сағынчазар? - залдаң сурығ истілген.
Александр Сербигешевтің таниинаң, амғы туста ӱгренчілернің ӧӧн кӧстее - ол ОГЭ паза ЕГЭ сыныхтағлары. Пос тілі, тізең, соона чылдырыл парча. Мындағ киректі алыстырарға кирек тіп таныхтапча ол. Ӱгренерге кірчетсе, пос тілін пілчеткеннерге хоза баллар пирілген полза, ӱгренҷілер тӧреен тілін пілерге кӱстенерҷіктер тіп сағызынаң ӱлескен чиит специалист.
Пу сурығ соонда хакас тілі хоостыра тиксі ӱгредігдегі сидіксіністер сығызып пастааннар. Іди Шира аймаандағылар аймахта хакас тілінче методист тее чоғыл тіп хомзынғаннар. Ағаа хоза, ол тоғысха орын кӧрілбиндір дее. Ідӧк ӱгретчілер школаларға хакас писательлердеңер улуғ нимес тее фильмнер киректелчеткенінеңер искіргеннер. Хазна Думазының депутады Надежда Максимованың полысчызы Любовь Аёшина пу сурығны писательлер пірігізі пӧгерге кирек тіп таныхтаан. Аны гранттар даа полызиинаң пӧгерге чарир осхас.
Че мыннаң хомзыныстар тоозылбааннар. Ағбандағы 24 № школаның хакас тілі ӱгретчізі Олеся Улугбашеваның таниинаң, чыл сай хакас тілін пілчеткен олғаннар саны хызырылча. Іди аның сананызы хоостыра, 2014 - 2015 чылларда ӱгренҷілернің 48 % пос тілін пілбинчеткен полза, халғанчы чылларда - 86 %.
- Олғаннар иб аразындағы нимелерні дее пілбинчелер! Ниме андағ «хоосха» пілбинчелер. Улуғлас сӧстерін: ууҷа, тайым. Ибде ол даа сӧстер чоохталбинча осхас! - хомзынызынаң ӱлескен Олеся Илларионовна. - Ікі чыл ирт парды, хызыҷахха ізік чап теем, ол, тізең, доска чысча. Ачырғастығ!
Ӱгретчінің кӧрізінең, школада даа пу киректі тың на алыстыр полбас. Пос тіліне ӱгредеріне тус уғаа асхынах пирілче. Кӧзідімге, оларның школазында неделяа - ікі ле час.
Че хайдағ даа сидіксіністерні пӧгерде, орта чол тілирге кирек. Халғанҷы туста пістің прай чуртазыбыс наа технологияларнаң пик палғалыс парған. Аннаң орта тузаланза, ол тіл хайраллирына паза тилідеріне дее чахсы хабасча. Анзына чахсы кӧзідім ӱр ниместе Хакас книга издательствозында ӱгренҷілерге тимнелген орыс-хакас онлайн-сӧстігі. Аннаңар Хакас книга издательствозының типография устағҷызы Андрей Иптышев чарыда чоохтап пирген. Чыылығ араласчылары, телефоннарын сығарып, сӧстік тоғынчатханын сах андох сыныхтааннар. Тузаланыста уғаа истіг сӧстік, че, ачырғасха, Интернет чох аннаң тузалан полбас. Аннаңар Интернет чох аалларға ол сӧстіктіг диск тимнелген...
***************************************************************
Мынаң мындар чапсых хабарларны толдыразынаң хығырар ӱчӱн, пазын салыңар "Хабар" газетаның PDF-кӧрiмiне!
Автор :
Екатерина ИНДЫГАШЕВА, Наталья ТюКПЕЕВА Сомнар Дина КАРАМЧАКОВАНИ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы