ЫРАХХЫ ПАЗА ЧАҒЫН «ТУҒАННАР»
19.04.2019
Хабарлар
«Туғаннар» этно-клуб араласчылары (сол саринаң): Лариса ЧЕБОДАЕВА, Клара АДАНАКОВА, Галина КИШТЕЕВА, Светлана КИЛИЖЕКОВА
Аалдағыларның чуртазы. Ағбан пилтірі аймааның Томыҷахтар аалындағы хакас чонның кӧбізінең олар постарына иртірчеткен Чыл пазы ӱлӱкӱңде танызып алар оңдай полған.
Кӧп кізее, тоғыс тілеп, тӧреен-ӧскен чирін тасти парыбызарға киліс парча. Частары читкен хыстар, тізең, кӧӧленiсчеткең оолларынаң хоных тӧстеп, іҷе-пабазының чуртынаң саңайға анымҷохтасчалар. Тиктең нимес нооза пістің чонда «Хыстың тамыры талай кискен» чоох пар. Че тоғыс тапхан чирде хоных тӧстееннер ідӧк асхынах нимес. Ағбан пилтірі аймаандағы Томыҷахтар аалының чуртағҷызы Александра Прокопьевна Матвеева ана андағларның пірсі полча.
Аның хыс фамилиязы - Ботина, тӧреен-ӧскен чирі - Шира аймаандағы Хозаннар аалы. Улуғ частығ кізі, чир-суғҷыларыох чіли, аны ам даа Иргі Ӱӱс тіп адапча.
- Ағбандағы ӱгретчілер институдында пизiнӌі курсха килгенде, пісті, диплом аларға тимненчеткен студенттернi, практикаа ысханнар. Пір чылға! Ӱгретчібіс Николай Георгиевич Доможаков, минзер пастырып, тидір: «Син минің тӧреен чирім Томыҷахтар аалынзар пар». Института мин чахсы ӱгренгем. Николай Георгиевич анзын кӧрген нооза. Ағаа хоза, ол кӱрленiп, «анда минің харындазым чуртапча. Арса, ағаа ирге дее парарзың», - теен. Че, хайдаң ағаа пaрчaңмың, ол андада кирі полган, - кӱлімзіреп, сағысха кирген Александра Прокопьевна.
Пӧзік ӱгредіг алып алғанда, чиит специалистті олох аалзар тоғынарға ызыбысханнар. Александра Прокопьевна практика тузында позын чахсы ла саринаң кӧзіткен. Аннаңар аны, істеніс чолын наа ла пастапчатхан кізіні, олох чылда школа устағӌызының орынҷызына турғыс салғаннар. 1968 чылдаң сығара, тізең, Александра Прокопьевна Томыҷахтардағы сигіс чыллығ школанаң устап пастаан.
- Андада школа пір хадыллығ ағас турада орныххан. Интернат полған. Ӱгренҷiер саны 500-ке сала ла читпеҷең. Оларның 75 палазы интерната чуртаҷаң. Амғы ӱс хадыллығ школазар піс 1981 чылда кіргебіс. Пу аалда хачаннаң аймах чон чуртапча. Школада ідӧк пасха-пасха тіллер ӱгренiлгеннер: орыс, хакас, чуваш, англия паза немец. Пірсінде, чуваш тілі апарылчатхан школа устағҷызы полып, Чувашиязар даа чӧр килерге киліскен мағаа, - аннаң андар чооғын узаратхан тынағдағы ӱгретчі.
(Аның хада хонғаны Матвеев фамилиялығ ідӧк чуваш кізі.) Александра Прокопьевна іди, Томыҷахтар аалындағы школаның устағҷызы полып, 30 чыл істен салған. Тынаға сых парғанда, 9 чыл позыох тӧстеен школа музейінде тоғынған.
- Томыҷахтарда музей тӧстирге мағаа ідӧк Николай Георгиевич Доможаков кӧстег пирген. Ағаа орын наа школадағы иң улуғ кабинете пирілген. Музейге килістіре аны ӧнетiн хығыртылған хоосчы чазаан. Олох пастағы экспонатты - «Ыраххы аалда» романның авторы ӱгренген ағас школаның македін - чайаан. Хайди мағаа Николай Георгиевич чоохтаан, ол Томыҷахтардағы пастағы школаның пастағы сигіс выпускнигі санында полтыр. Анаң школа музейі алғыдыл сыххан. Анда Илбек Ада чаа араласчыларына чaрыдылған пулуң пар. Кизек чаалазығларда араласхан чир-суғҷыларыбыстаңар, ол санда Чечен чирінде чуртазын пир сaлғaн улуғ лейтенант Николай Доможаковтаңар искіріглер толдырaзынaң чыыл парганнар, - чарыт пирген А.П.Матвеева.
Че ниме хомзындырча улуғ частығ кізіні? «Ӱгренӌілер саны чыл сай асхынах полча. Хакас тілліг палалар, тізең, чоғыл даа тиирге чарир», - ңaңдырғaң пу сурыға Александра Прокопьевна.
Пу киректің паза пір киречізі Светлана Килижекова полча. Аның хыс фамилиязы - Ултургашева. Ол Асхыс аймаандағы Таштып пилтірі аалда тӧреен, ӧскен. Томыҷахтар аалында, кізее парып, чурт салынған. Анаң анда ӧскен аалында пастаан істеніс чолын узаратхан.
Светлана Апполоновна ӧӧн специальнозы хоостыра орыс тілі паза литература ӱгретчізі полча. Паза ол хакас тілі паза литература уроктарын апарар оңдайлығ. Ол Ағбандағы ӱгретчілер институдын тоосхан. Хонғaнының чирінзер килгенде, ӧӧн специальнозынҷа тоғынған. Анаң хакас тілі ӱгретчізі Ағбан городсар кӧзібіскенде, ағаа аның частарын пир салғаннар.
- Ачырғасха, Томыҷахтарда хакас палалар aсхыңaхтaңaр, школада уроктарны даа чох идiбiскеннер. Татьяна Фёдоровна Сагалаковаа кружоктар ла апарарға килісчең. Аңың соонаң ол тоғысты апарарға мині чӧптеп aлғaннaр. Амды, тізең, ол кирекнең чиит специалист айғасча. Татьяна Владимировна Торбостаева, ӱгренҷiлердең пасха, аалдағы олған сады палаҷахтарына хакас тілі кружоктарын иртірче. Мин тынaғa сых парып, ікінҷі чылына чит пардым, - чоохтап пирген Светлана Апполоновна Килижекова.
Че Томыҷахтар аалының сын чуртағҷылары пол парған ипчілер орындағы хакас чииттер пос культуразын тилідеріне кӧп кӱс салчатханнарына тың ӧрінчелер. Постары ідӧк ол киректе ӧткін араласчалар. Кӧзідімге, олар хакас чонның ӱлӱкӱннерiн тӧреміл хада-пірге иртірчелер. Олох Чыл пазын алып аларбыс. Паза Ағбан пилтірі аймаа адынаң Тун пайрамға удаа чӧрчелер.
Чоохтирға кирек, Томыҷахтарда чурттығ хакастарның кӧбізі, улуғларның даа, чииттернің дее аразында, пасха ааллардаң килген. Пӱӱнгі кӱнде олар прайзы удур-тӧдір чахсы таныстар. Ағаа хоза, хакас ипчілер, чыылызып, хакас кип-азаан тігерге ӱгренчелер, чібекнең хоостапчалар, хай пірее иирлерде поғоҷахтар даа чайап, чоох-чаахнаң удаа одырчалар.
- Піс позыбысха андағ кружок тӧстеп алғабыс. Устағҷыбыс Ирина Сон (Туртугешева) полча. Ол Ағбанда иртірілчеткен мастер-класстарга ӧңетiн чӧр килче. Анаң пісті пос холынаң ниме-ноолар чайирға ӱгретче. Хайда орын пирерлер, анда чыылызып алчабыс. Пірееде школада, пірееде клубта. Амды орыңдaғы идінҷек ипчі садығ турaзыңдaғы пос кабинетті піске пирче, - чоохтап пиргеннер Томыҷахтар аалындағы хакас ипчілер.
Пӱӱл, тізең, Томыҷахтардағы хакас ипчілер пу олаңай кружоктаң этно-клуб тӧстебізерге чарадығ алғаннар. Ағаа «Туғаннар» ат пирілген. Александра Прокопьевна Матвеева аның иң улуғ араласчыларының пірсі полча. Пӱӱнгі паза пір матырыбыс Светлана Апполоновна Килижекова ідӧк пу пірігіске кірче. Амды наа тӧстелген халых пірігізін санға кирер пічіктерні ле чыыбызарға халды. Томыҷахтардағылар пастаан пу киректі хайди даа читіре толдырыбызарына піс тың киртінчебіс. «Туғaннaрның» чолы азых ползын!
Автор :
Александра КАРАМЧАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы