КАРАТАНОВ - АНЫҢ ПАСТАҒЫ ӰГРЕТЧІЗІ
31.07.2019
Хабарлар
Хоос искусство. Хоосчы Алексей Вощакин хакастарны кӧп чайаан. Аның ол тоғыстары ирткен чӱс чылның революция сооңдағы тузын чарытча
ӰГРЕДІГ ТУЗЫ
Сибирьдегі саблығ хоосчыларның санына Алексей Васильевич Вощакин кірче. Пу хоосчы Хакасияда удаа полҷаң, хакас чонның этнографиязын паза олаңай чуртазын істесчең. Аның ӧӧн пӧгіні - Хакасияның сын омазын хоостарда чарыт пирері.
А.В.Вощакин 1898 чылда Самара губерниязындағы Дубовый Умет аалда тӧреен. Оолағасха пір час толғанда, сӧбірезі Сибирьзер, Хызылчарзар, кӧсче. 1910-1913 чылларда Алексей Хызылчардағы хоостаҷаң школада саблығ хоосчы Дмитрий Каратановтың холында ӱгренче. Хоостаҷаң школа 1910 чылда хоосчы В.И.Суриковтың паза архитектор Л.А.Чернышовтың кӱстенізінең азылған.
Алексей Вощакин соонаң, ӱгредиин узарадып, Казаньдағы хоосчылар школазынзар парча. Ол Поволжьеде ин чахсы школаа саналҷаң. Анда тиксі ӱгредіг (хоостиры, гипс пастарны хобыра хоостиры, кізілерні хоостиры) паза алынҷа предметтер (живопись, скульптура, графика, архитектура) апарылҷаң. Пу школада Алексей Вощакин саблығ хоосчы паза кӱстіг ӱгретчі Н.И.Фешиннің холында ӱгренче. Николай Фешин ӱгренҷілерін чайаачы кӧрістіг поларға кӧстеҷең.
Чиит хоосчаа Казаньда ӱгредиин тоозарға киліспеен. 1918 чылда Сибирьде правительство ӱр нимеске турғызылча, соонаң ӱлгее Колчак килче. Гражданскай чаа чылларында А.В.Вощакин Колчактың армиязында служба ирткен. Аның ӱчӱн 1932 чылда аны ОГПУ арестке алча.
Контрреволюционер паза ах офицер полған ӱчӱн хатығлатхан. 1923 чылда Вощакин нанҷызынаң хада Москвазар ӱгренерге парған. Анда Пӧзік хоос-техническай мастерскойдағы графика факультедінзер (ВХУТЕМАС) кірче. ВХУ-ТЕМАС-та авангардист хоосчылар, реалисттер паза пасха устар оларны ӱгреткеннер. Кӧзідімге аларға чарир реалист В.А.Фаворскийні, ол чииттерні графикаа кӧніктірген. Живопись уроктарын саблығ П.П.Кончаловский апарған.
Москвада ӱгренген чылларда Вощакин Лекаренко нанҷызынаң Новониколаевск городта (Новосибирскте) тиксі Сибирьдегі хоосчылар пірігізін тӧстеп аларға сағынча.
1925 чылда Алексей Вощакин Хызылчарзар айланча, ол тусха пу городта хоосчылар ӧмезі азахха турчатхан. Олох чыл майда хоосчылар кӧзідии азылған. Анда Дмитрий Каратанов, Алексей Вощакин, Андрей Лекаренко, Иван Ляхов, Андрей Никулин, Карл Вальдман паза пасхазы араласханнар.
Анаң Алексей Вощакин Новосибирсксер чол тутча, «Советская Сибирь» газетада, «Красная Сибирячка» журналда хоосчы полча. Аның хоостары прай парчатхан кӧзідіглерде араласчаң.
Алексей Васильевич ӧткін кізі полған. «Новая Сибирь» хоосчылар пірігізін тӧстеп, кӧп чыл аннаң устаан. Ідӧк аның кӱстенізінең Пастағы тиксі Сибирьдегі живопись, скульптура, графика паза архитектура кӧзідии ирткен.
ХАКАС ИПЧІЛЕРНІ ХООСТААН
1925 чылда Вощакин Лекаренконаң хада Хакасиязар пастағызын килче. Пу чирге хыныбызып, 1927 паза 1928 чылларда пазох килче. Чорых тузында хоосчылар Асхыс, Чоғархы Асхыс, Ирестер, Апчинай, Пай пилтірі аалларда пол килгеннер. Ол туста Алексей Вощакин «Тойға кисчең тон», «Ипчілернің тойға кисчең тоны», «Пилтір Панька Асочаков», «Пай пилтірінең аңҷы Григорий Саражаков», «Килін изері» акварель паза карандаш тоғыстарын чайаан. Хоостар пастыра авторның хакас чонның кибірліг кип-азаана ӧкерсінізі іле кӧрінче. Ідӧк хоосчы малҷылар, аңҷылар чуртазына хайхапчатханы пілдірче. Чонның олаңай чуртазын хоостааны авторның хакас кибірлеріне хынызы кӧріндіре.
Асхыс аймаанҷа чӧріп, хоосчы графика тоғыстарын сын кізілердең пасхан. Чолда тоғасхан аалдағы чуртасты омалаҷаң. Ол пасхан: «Асхыс суғ хастада хайалығ тағлар арали Асхыстаң Ӧӧк пилтірінзер парчатхабыс. Чолда Ағбан суғ хазынҷа сӧӧлінчеткен сағайлар иблерін кӧр салғабыс.
Кӱнӧрте аал узупчатхан осхас: ибіҷектер хыринда олғаннар даа, ипчілер дее кӧрінминче, аалдағы хайыныс истілбинче.
Иирде, хаҷан мал хадарчылары чазыдаң малларын сӱр килзелер ле, хыймыраныс пасталча. Малларның мӱӱрескені, ағас кӧнектернiң тохлазы тоозылбаадағ. Ипчілер інек саарға парчалар. Кӱнӧрте кӱн ізиинең чазынып, иб істіндегі тоғысты толдырып, аалдағылар ибіҷектерінде одырчаттырлар.
Аннаңар аал тирең уйғудағы чіли кӧрінген. Піс пір чуртта хонып аларға сурынып алғабыс. Нинҷе-де кӱн анда чуртап, хакас ипчінің иб аразындағы чуртазын кӧргебіс».
1926 чылда Вощакин хоосчы, Новосибирсктегі чир-суғ ӱгренҷең музейнің тоғынҷызы Н.Н.Нагорскаянаң хоных хонча. Ол ипчізінең хада Алтайца, Хакасияҷа этнография экспедицияларына чӧрген.
1927 чылда Вощакин «Ағырығ палаа хамнааны» саблығ тоғызын чайапча. Хоос олох чыл Пастағы тиксі Сибирьдегі кӧзідігде араласча, анаң аны Новосибирсктегі музейзер алып алғаннар. 1920 - 1930 чыллардағы совет тузындағы хоостарда тархын паза этнография темазы чарыдылча. Анзы иргі чуртас ирткен туссар парчатханынаң палғалыстығ полған. Пу темадаң Алексей Вощакин хыйа турбаанох. Хооста хакас ибіҷекте тӱӱрліг хам улуғ учуғыста паза одырчатхан оолағас кӧзіділче. Чарых ӧңнер пастыра пасхаҷыл кирек парчатханы чахсы читірілче.
Хакас ипчінің омазын чарыдары пу хоосчының тоғыстарында узарадылча. Вощакин сағай паза хаас ипчілерні кӧп хоостаан: «Хакас хыс Дуся Доможакованың портреді», «Сағай ипчінің кӧгенее», «Сағай хыс». Пілдістіг, ол оларны сын постарынаң хобыра хоостаан. Портрет матырларының тастындағы кӧрімінең пасха, оларның оңдай хылиин читір пирерге кӱстенген. Кӧгенек паза пос оңдайли тартылған плат хоостыра хоосты этнография тоғыстарының санына кирерге чарир.
1928 чылда ол Новосибирсктегі музейнің этнография экспедициязынаң Хакасиязар читкен. Олар орындағы чон киртінізінеңер, иб аразындағы чуртазынаңар, национальнай кип-азахты ӱгреніп, материаллар чығаннар. Хызылчардаң Минсуғзар, анаң Асхыс, Тайха, Апчинай аалларзар читкеннер. А.В.Вощакиннің ипчізі Н.Н.Нагорская хаас, пилтір, сағайларның тастындағы кӧрімінеңер, ипчілернің састары хайди ӱрілгеннеңер, чазанҷыхтардаңар, той паза кізіні сын чирзер ӱдезер кибірлердеңер, арғамҷыны ӱрердеңер, теерні истирдеңер дневнигінзер пазып одырған. Асхыста хам хамнаанын кӧргеннер, соонаң чоох алысханнар. Хам оларға кип-азаанаңар, тӱӱрдеңер паза орбазынаңар чоохтап пирген.
Сибирьдегі совет энциклопедиязында А.В.Вощакиннің «Худағай» паза «Сағай Соня худағай» хоостары чарыхха сыххан. Оларда идектіг тоннығ, тӱлгӱ пӧріктіг, кӧксінде поғолығ чиит хыс омалал парған. Нымзах ӧңнер хоостыра хоосчы чиит хыстың сілиине ӧкерсінгені пілдірче. «Чатханнаң ойын» хоос авторның кізі оңдайын ӧтіре піліп аларға хынчатханын читірче. Ибіҷекте чатханнығ чиит оол одырча. Аның пазы кӧрігҷізер айландырылых, харахтары чылтырасчалар, ол кӧг тириинең ойынға морсынча, кӧг тӧріпчеткенін сиргек исче осхас. Аннаңар даа пу кізее чатханның ӱні истілчеткенге тӧӧй.
Хоостардаң пасха, Алексей Вощакин аймах журналларда кӧп тус тоғынған: «Настоящее», «Красная Сибирячка», «Охотник и рыбак Сибири», «Сибирские огни». Журналларда хоостары сыхчаңнар. «Красная Сибирячка» (1930 ч. 4 №) журналда «Хакаски-рабфаковки» хоозы чарыхха сыхча. Анда хакас ипчілернің наа халых чуртастағы омаларын чарытча. Активист студент хыс пӱӱнгі кӱндегі кип-азахтығ, пос тудыныстығ хоостал партыр.
1932 чылда Алексей Вощакинні, чон ыырҷызына санап, репрессияа хаапчалар. Аны 10 чылға істеніс колониязынзар харибге чаапчалар. Соловецкай харибде чабығда полған соонаң, аны 1937 чылда Ленинградта, ӧлімге чарғылабызып, ат салчалар.
Алексей Васильевич Вощакиннің чайаачы чыындызы улуғ нимес. Новосибирсктегі хоос паза чир-суғ ӱгренҷең музейлерде аның 30 хоозы хайраллалча. Оларның читізі - живопись, 23-зі - графика тоғызы. Пір тоғызы Хызылчардағы хоос музейде хайраллалча. Хоосчаа чуртастың аар чӱгін артынарға киліскен, ағаа сидік ӱлӱс тӱскен, чайаачызына тус асхынах позыдылған. Аннаңар аның полған на тоғызы аарлығ, 1920 чыллардағы хакастарның омаларын чарыт салған ӱчӱн.
Автор :
Маина ЧЕБОДАЕВА, искусствоведение кандидады
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
| 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
| 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
