ХОРҒАМӋЫ НАҢМЫР ТОБЫРА, ХАЗЫР ДНЕПРНІ КИЗІРЕ
08.05.2020
Хабарлар
Хакас чонының сын оолғы, махачы чаахы, Совет Союзының Геройы Михаил Иванович Чебодаев прай даа Совет Союзында сабланча. Аны Литовскай ССР-дағы Скуодас городта чааҷылар сыырадында чыып салғаннар. Андох Геройның адынаң адалчатхан улица паза школалар пар.
Ағбанда паза Асхыста Совет Союзының Геройы М.И.Чебодаевтің адынаң улицалар, школа адалғаннар. Чон-чахсы аны ундубинча. Илбек Чиңістің 30 чылы толчатханда, редакциязар махачы чааҷыдаңар пасхан пічіктер килчелер. Кічіг Мишадаңар Маткичігдең хада ӧскені Георгий Михайлович Сульбереков чылығ пасча. Краевед Михаил Данилович Глазков чааҷының махачы чорығынаңар искірче. Аннаңарох ӱгретчі Николай Егорович Тиников чахсы сағыснаң пасча.
Михаил Иванович Чебодаев Асхыс районындағы Киндірліг пилтірі аалда 1922 чылда 18 июньда тӧреен. Ол, Асхыстағы ортымах школаны тоозып, 1939 чылда ӱгретчілер курзында ӱгренген. Аның соонда Асхыс районындағы школаларда ӱгретчі полып тоғынған. Ол 1941 чылда Совет Армиязына парған.
- Піс Мишанаң хада ӧскебіс, - сағысха кирче ӱгретчі, Ада чаазының араласчызы Георгий Михайлович Сульбереков, - Киндірліг пилтірінде хада ойнаӌаңмыс, ӱгренӌеңміс. Ол чапчаң оолағас полған. Бабкалар, городок паза хоккей ойнаӌаң полғабыс. Чайғызын, тізең, колхозха от пилетирге полысчаңмыс. Ол прай киректерде паза ойыннарда чахсы араласчаң. Соонаң піс Асхыс алтындағы Сағайлар аалындағы пасталығ школада хада тоғынғабыс.
Сағайлар аалында пір турада чуртаабыс. Хадох азыранӌаңмыс. Кічіг школада ікілер сменанаң тоғынғабыс. Книгалар, тетрадьтар паза даа пасха нимелер чидіспеӌең. Че сидік тее урунза, піс кӱстеніп тоғынӌаңмыс. Пос туста аалдағы чииттернең хада футбол, волейбол ойнаӌаң полғабыс. Аалда клуб чох полған. Аннаңар ойын турғызары, докладтар хығырары школада иртірілҷең. Прай пу киректерде Михаил Иванович чахсы араласчаң. Ол балалайканаң чахсы ойнаӌаң, ырлаӌаң. 1940 чылда чарылысхабыс. Мин ол чылда Совет Армиязына парғам. Чаада Сталинградта, Украинада араласхам.
1940 чылда Михаил Иванович Истегі Сафроннар аалындағы школазар тоғынарға килген. Ол анда Н.Е.Тиниковтың харындазында чуртаптыр. Олох школадаң сығара 1941 чылда Совет Армиязына парған.
Чебодаев пастап Ағбанда тӧстелген 309-ҷы дивизияда 955 стрелковай полкта чаа киреене ӱгренген. Ол дивизияның саблығ чолы 1942 чылда Дон суғ хазында пасталған. Пулеметчик Чебодаев пастағыдаңох сығара махачы чааласча.
... «Пірсінде Белгород хыриндағы тӧңдегі окопта ікі чааҷы, ікі пулеметчик одырған, пасча «Чир-суубыс часказы ӱчӱн» фронт газетазы, хакас Михаил Чебодаев паза орыс Яков Каняев. Оларзар ыырҷының танктары паза чааҷылары удур килчеткеннер. Олар чағдапчалар. Полған на минута тоозылбас тус чіли пілдірче. Тӱрчедең пістің пулемет тыңыри тӱскен. Оларнаңох пір тиңе пістің чааҷылар ыырҷыны удур атханнар. Ыырҷы ирт полбаан».
Аның соонда Орел паза Курск игірінде хатығ чаалазығлар ирткен. Украина чазылары. 1943 чылда сентябрь айда пістің войсколар Днепр суға читкеннер. Аның тігі саринда, тізең, ыырҷы ух-тирігліг тимде одырған. Ол суғны кизерге кирек.
Хараа. Пір кимеде искі тартарға Михаил Чебодаев одырыбысхан. Ол арғыстарын Днепрнің оң саринзар кизірче. Ыырҷы суғны ракетанаң чарытча. Олох арада чар хазынаң ухтар наңмыр чіли урылчалар. Пістің ооллар алнынзар ла чӱсчелер. Мына чар хазы. Чааҷылар андар атыхчалар.
Киме нандыра чылча. Маңзырапча чааҷы Михаил Иванович. Ам даа пістіңнерні кизірерге маңнанарға кирек.
- Майыхпадар ба? - сурчалар аннаң.
- Чох. Ким мыннаң даа чалбах, - нандырған ол.
Іди пір ле хараа Чебодаев ӱс хати кименең чааҷыларны кизірген. Соох кӱскӱдегі таң чарии. Пістің кӧп нимес саннығ чааҷыларны ыырҷы суға нандыра тастирға ӱкӱс салған. Хазыр харбазығ полыбысхан. Гранаталар чара чачырасчалар, ухтар сыыласчалар. Ол иртен Михаил Чебодаев 10 фашистті чох иткен.
Сыдасханнар, турғаннар чааҷылар. Паза хараада ла пістіңнерге полызығ килген. Олар ыырҷыны пістің чирдең сығара сӱргеннер. Украина чирі ыырҷы пазиинаң позыдылған.
... Михаил Чебодаевтің іҷезі Агафья Владимировна прай пічіктерні чыып салтыр. Оолғынаңар пазылған газеталар, пічіктер прай чыындыдалар. Махачы чааҷының іҷезі сағам Ағбанда хызының палазынаң хада чуртапча. Андар удаа пионерлер кил парадырлар.
1975 чылда 2 майда «Ленин чолы» газетада музей тоғынӌызы Мария Чалкинаның Михаил Иванович Чебодаевке чарыдылған «Чӱректе халар, ундулбас» статьязы сых парған. Андар ол Михаил Чебодаевтің пічіктерінің ӱзіктерін кир салған. Піс Мария Чалкинаның статьязының ӱзігін пирчебіс:
«Пістің музейнің Илбек Ада чааға чарыдылған залында, витринада, сӱлейке алтында Михаил Иванович чаадаң туңмаларына, іҷезі Агафья Владимировнаа, нанҷызы Иван Боргояковха пасхан пічіктері кӧзіділче. Ирткен тустарға сарғал парған, ӱс пулуңнығ, хайзы тӧрткілли пӱгілген пічіктер. Конверттернің тастында Хакасиядағы пӧлиинің кнезі «Воинскай», «Фашист азымахчыларға ӧлім!» тіп пазыл парған. Пірсінің тастында ӱс танкист хоостал парған паза «Ӱс танкист, ӱс кӧгліг нанҷы» ырның сӧстері. Позының пічіктерінде Миша хайди чаада ағаа сидік полчатханын пір дее паспинча, позынаңар - «хазыхпын, тірігбін» не тіп хабарлапча. Хай піреелерін искір пирербіс.
«Изен, минің аарлығ туңмаӌаам, ізіг фронтовой чолабит ысча синің харындазың Миша... Сірердең иртен, 27/VIII-44 ч. пічік алдым, сағамох нандырығ пасчам. Ӱр халбады, хаӌан піс, учуразып, пір чирде чыылызарыбысха.
Хазых, тіріг халчам. Анымӌохтар, Сірернің Мишаңар. Сірер ідӧк хазых чуртаңар. Чолабит чоохтаңар туғаннарға, таныстарға, кирі аға-ууӌаларға. 27/VIII-44 ч.»
И.Боргояковха пасхан пічігі: «Ванька, пас, кем хайда тоғынча. Серафимні ибде паза ипчі ал салтыр тіп искем. Ол мағаа пічік паспинча, син пас аннаңар паза прайларынаңар даа.
Хазых, тіріг халчам. Синің нанӌың Михаил. Пістің улицада ӱлӱкӱн поларох! (Арса, ол Чиңіс «Ӱлӱкӱн» тіп пасхан полар).
Пазағы пічиинде колхозтаң пічік алғанын искірче паза колхозниктерге харазып тоғынарға, читкен чидіглерде тохтабасха чӧп пирче. Позы хайди полғанни полыс пирерін чоохтапча. Кӱзін аябин, ыырҷыны хырарын сағынғаны полған полар.»
Агафья Владимировна 1963 чылда Литвадағы Скуодас городсар оолғының сыырадынзар чӧр килген. Геройның іҷезін литовецтер улуғ аалҷы чіли удурлааннар. Чааҷылар сыырады хыринда Совет Союзының Геройы М.И. Чебодаевтің памятнигі турча.
Автор :
Тимнеен Оксана ЧЕЛТЫГМАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы