ЧОНЫБЫСТЫҢ КӰЗІ ПІРГЕ ТУДЫНҒАНЫБЫСТА
11.08.2020
Хабарлар
Хакас чонның съездіне - 30 чыл. Пӱӱн піс 30 чыл мының алнында Хакас чонның съезді хайди ирткенін «Тун» чӧрімнің кнес орынӌызы, халыхчы, учёнай, философия наукаларының кандидады Валерий Иванович Ивандаевнең хада сағысха кирчебіс
ЧИР-СУУБЫСТЫҢ ААРЛЫҒ АДЫ
1990 чылларда тиксі Совет Союзының кӧп нациязы хатығ сынаға урунған. 70 азыра чыл пірге паза ынағ чуртап, социалистическай республикалар пірігізі сайбаларын пірдеезі сағыбаан. Че политикадағы хайызығлар пір кӧстеге «тоғынғаннар»: полған на союзнай республика суверенитетке тартылған. Наа сағыстар РСФСР істінде тарааннарох. Кічіг чоннар чуртапчатхан автоном областьтарының статузын кӧдірерге хынғаннар, оларның санында ідӧк хакас паза алтай чоннары полғаннар.
1991 чылның от айының 3-ҷі кӱнінде «РСФСР-ның Конституциязының (Ӧӧн законының) автоном областьтарын РСФСР пӱдізіндегі Советскай Социалистическай Республикаларға алыстырчатханынаң палғалыстығ алызығларынаңар паза хоза чардыхтарынаңар» РСФСР-ның законы алылған. Законның 1-ғы статьязы хоостыра тӧрт автоном республиказы тӧстелген: Адыгея, Тағлығ Алтай, Карачаево-Черкессия паза Хакасия.
Хакас чон пу танығлығ киректі 19-ңы чӱс чыл пасталғаннаң ала сағаан. Республика ӱчӱн кӱрескен паза аның ӱчӱн ӱреттірген пір ле хыйға пас чат халбаан. Сынында ӱр ал чӧрген сағысты чуртасха кирерге политика саринаң «килістіре» оңдайлар тӧстелерге кирек полған осхас. Че аннаң пасха чон ӱні чох сурығның пӧгілері ідӧк ікінҷілестіг поларҷых. Аннаңар пӱӱн чоныбыс 30 чыл мының алнында, 1990 чылның орғах айының 10-11-ҷі кӱннерінде, Ағбан городта драма театрының туразында ирткен Хакас чонның съезді пу кирекке улуғ туза ағылғанын пӧзік паалапча.
Хайди аны иртірердеңер сағыс тӧреен, ноға ол киректелген, хайди чоннаң тоғыс апарылған? Сағысха кирче Хакас чонның съездін иртірген, ол тоғыста пастағызынаң араласхан халыхчы, ученай-философ Валерий Иванович Ивандаев.
«ТУН» ЧОННЫҢ КӦҢНІН КӦДІРГЕН
Валерий Иванович Ивандаев, ол тусты сағысха киріп, чооғын «Тун» чӧрімнің ӧткіннерінең паза оларның хозымынаң пастаан:
- 1989 чылда Ленинградтаң ТУН-дағылар Александр Костяков, Игорь Таштандинов паза пасхазы Хакасиязар килгеннер. Олар анда ӱгренчеткендӧк пірігіс тӧстееннер. Ӧӧн кӧстег хакас чонның кӧгіс-сағызын, тиксі кӧңнін кӧдіреріне иділген. Ағбандағы чиит арғыстар, ідӧк пірігіп, чоннаң тоғынарға чаратхабыс. Пістің арабыста полғаннар Светлана Макаровна Вакуленко (позы хакас), піс аны соонаң Василий Иванович Чапаевтің ӧӧрезін чіли Анка тіп адап алғабыс, Иван Фёдорович Иптышев, Андрей Михайлович Боргояков. «Туннаң» устаан Александр Анатольевич Костяков, ағбандағыларнаң - мин, че піс пірігіс тӧстебин тоғынғабыс. Наа сағыстар пістің чонның на нимес тӧреен, пасха чон кізілері, ӧӧнінде политикада, сағыс-кӧрістерін алыстырып, партияларға пірікчеткеннер. Іди ӱлгӱдегілер паза ағаа чағын улус аразында демократтар сыхханнар. Хакастар, тізең, пастағызынаң сығара сала пасха оңдайларда турғаннар. Піс пос чирінде ас саннығ чонмыс амға теере. Перестройка тузында аны сизініп, чоныбысха ӱлгӱзер сыхчаң сала ниик оңдайлар тӧстирге киректелген. Іди пістің арабыста позыбыстың демократтарыбыс сығыс килген. Че анда даа пір чӧпке килерге киліспеен.
«Тун» араласчылары чоннаң улуғ тоғыс апар сыххан. Аймахтарңа чӧріп, тоғазығлар иртірҷеңнер.
- Кӧбізін Асхыссар чӧрҷеңміс, - чоохтапча Валерий Иванович. - Пілдістіг, ноға. Пу аймахта чоныбыстың ӧӧн чардығы чуртаҷаң. Алтынзархы аймахтарзар чӧрҷеңмізӧк. «Тун» араласчылары аразында Ширадаң кізілер полғанох. Олар ол саринда тоғынҷаңнар. Хызыл арғыстарыбыс полғанох. Чулым хакастарынзар читкебізӧк.
Иң ӧткіннер аразында Валерий Иванович адапча Анатолий Иванович Сунчугашевті, Абрек Васильевич Челтыгмашевті, Константин Алексеевич Тохтобинні, Валентина Ивановна Шулбаеваны, Иван Иванович Сукинні, Арнольд Сергеевич Бабаевті (хакас ады Алёша) паза пасхазын. Пастағы туста чоныбыс кӧңнін хайди кӧдірердеңер, ӱлгӱ алысчатханда, чоныбысха наа ӱлгӱнең хайди палғалызардаңар, тоғынардаңар чоохтар апарылҷаң.
- Ноға піс съездтердеңер ундут салғабыс? - пірсінде Анатолий Иванович Сунчугашев піди чоохтанғанын сағысха кирген улуғ кізі. - Мының алнында чоныбыс съездтер иртір турҷаң, кирек сурығлар пӧк турҷаң. Ноға хатап чоннаң іди чыылыспаҷаң? Ӧткін чир-суғҷыларыбыс пу сағысха чӧпсінгеннер. Валерий Иванович «Тун» чӧрімнің кнезі Александр Анатольевич Костяковтың улуғ хозымын таныхтапча:
- Аның чарадиинаң тундағылар чирібістің прай даа город-аалларынзар читкеннер. Олар чуртағҷыларға Хакас чонның съездін иртірерге киректелчеткенін чарытханнар. Александр Костяков арғыстарын чахсы тимнебіскен сылтаанда, улуғ паза иң кирек тоғыс, чарыдығлығ тоғыс, тузында паза ипти апарылған. Чыылығлар иртіріліп, делегаттар табылғаннар. Пола-пола, тундағыларның хайыныстары ӱлгӱдегілернің, партиядағыларның хайиин тартхан.
Іди съездке тимненеріне хозылғаннар Алексей Яковлевич Самрин (Ағбан пилтірі аймаанаң), Алексей Фёдорович Трошкин, Галина Алексеевна Трошкина паза пасхазы. Валерий Иванович оларның хозымнарын ідӧк таныхтапча. Олар пічіктер тимнирінңе, искіріглер тарадарынңа, чонны съездке тартарынңа, ахча суриин пӧгерінңе чахсы полыстырлар.
ХАЗЫР ӰЗӰРІГЛЕР
Съездтің кӱн суриинда пастағызын Хакас автоном облазының амғы социально-экономическай тилізі турғызылған. Ӧӧн искірігнең чоох тутханнар юрист сурығларынҷа Михаил Алексеевич Митюков, экономика сурығларынҷа - Владислав Михайлович Торосов. Ікінҷі сурығ - областьха республика адын пирері, ӱзінҷізі - «Тун» пірігістің мыннаң мындар тоғынар кӧстеглері. Халғанҷызында аймах сурығлар ӱзӱрии кӧрілген. Сан пирістерде талазар сылтағ чох полған полза, ікінҷі сурығның ӱзӱрии «ізіг» ирткенін чарытча Валерий Иванович:
- Съездте драмтеатр туразында чон толдыра полған, кізілер тастында турғаннар. Хакастар, немецтер, орыстар - кӧп кізі полған. Залда ӧӧнінде делегаттар одырған полза, пасха орыннарда - хығыртылған кізілер. Съезд президиумына табылғаннар Александр Костяков, Владислав Торосов паза мин. Ікінҷі суриинҷа ӧӧн талазығ партия кізілерінің чӧбі ибіре парған. Олар Хакас автоном облазын пурун Хызылчар крайынаң сығарыбызарға сӧлееннер, анаң хакас чонның ікінҷі съездінде Хакасияа республика адын пирерін кӧдірерге.
Валерий Иванович, пу сурығ хоостыра чоох тудып, чонны пір чарадығ аларға кӧӧктірібіскен тиирге чарир. Аныңох сылтаанда аны съезд чарадығларын чуртасха кирер пірігіс - Чон Чӧбі - пазына турғысханнар.
- Мин «Тун» пірігіс адынаң чоох тутхам, - чоохтапча пірігіс кнезінің орынҷызы полған кізі. - Хызылчар крайы - ол Россияның административно-территориальнай пӱдізі теем мин, аның политика статузы чоғыл. Піс республика тӧстирдеңер сурығ кӧдірчебіс, республика - ол хазна. Аннаңар республика статузы хоостыра крайдаң хай-хай пӧзік турча. Іди ол хазна істіндегі хазна пол парча. Крайдаң сығыбыссабыс, анда даа, мында даа чох пол парарбыс. Аннаңар піске амох чарат саларға кирек хайди піс поларбыс? Алай піс край холында халчабыс паза піске позыбысха чарадығ аларға чаратханнар. Андада сурығны край комитеді пӧгер, чон нимес. Сағысха киргем кізілерні, хайзылары Москва синінде пір ле хати нимес чирібіске республика статузын пирерінңе кӧдіргеннерін.
Партия синінде пу сурығ хаҷан даа иртпес тіп таныхтаам мин. Аннаңар піске пір саңай сурығны пӧгібізерге кирек полған. Аразында орыстаам, делегаттарның кӧбізі пос тілін пілбинчеткен. Паза пір аарлығ танығ иткем: чоннар аразындағы право хоостыра полған на чонның экономиказын, чир оңдайын посха кӧрер оңдай пар. Андада чоннар аразындағы право СССР Конституциязынаң кӱстіг полған.
Пу ікі сылтағ сурығны пір саңай пӧгеріне чахсы ӧзен полыбысхан. Делегаттарның кӧбізі, Хакас автоном облазын Хызылчар крайынаң сығарып, ағаа республика адын пирер ӱчӱн ӱннерін пирген. Андағ оңдайнаң съездтің резолюциязы алылған. Ол ызылған Москвазар паза партияның областьтағы комитедінзер.
«ТУННЫ» - АССОЦИАЦИЯ СИНІНЕ
- Ӱзінҷі сурығ хоостыра «Тун» пірігісті национальнай ассоциация пірігізіне айландырардаңар чоох парған. Ол чоныбысты піріктірерҷік паза ӱлгӱзер сығарға оңдай пирерҷік, - тіпче Валерий Иванович.
Пу сурығ соонаң делегаттарға паза хығыртылған чонға сӧс пирілген. Олар ӱсче час чоох тутханнар. Микрофонзар хынған на кізі сыххан. Кӧдірілген сурығларны тиксі санға алып, пастағҷылар программа тӧстееннер. Областьтағы чон депутаттары чӧбінің депутадына табылып (анда чоннар аразындағы хайызығлар комитедінің кнезіне табылған) паза Чон Чӧбінің кнезі полып, ол программаны чуртасха кирерінең Валерий Ивандаев устаан.
- Комитетнең устап, мин ТУН-дағыларға сурығларыбыс пӧгерге Москвазар учух чӧрерге ахча тапчаңмын. Удаа хада чӧрңеңміс. Чон депутаттарының чӧбінзер Хакас автоном облазынаң Алексей Михайлович Митюковха сығарға полысханыбыс тикке парбаан. Ол, кнес орынҷызына табылып, піске Хакас автоном облазын республикаа айландырарынңа сурығны тибіредерге полысхан. Съезд тимнеен чарадығ алылған. Анда хол салған Хасбулатов. Іди тӧстелген Хакас Советскай Социалистическай Республика.
АМҒЫ ТӦЛГЕ - АЛҒАС
- Прай сидіксіністер ас саныбыснаң палғалыстығ, - тіпче Валерий Иванович. - Кӧп арғыстығ кізі позын кӱстіге санапча. Чон кӧп саннығ полза, аның кізілері ідӧк ізестіг хаалапчалар, алнынзар кӧрчелер. Аннаңар піске саныбыс ӧскірерінең тоғынарға кирек. Сӧбіреде ӱс паладаң асхынах полбазын. Мына пу сағыс чоныбыстың ӧӧн сағызы поларға кирек.
СӦС СОО: Репрессиялар тузы соонаң Хакас чиріне республика адын пирерге нинҷе-де кӱстеніс полған. Валерий Иванович пабазының чооғын сағысха кирче, хайди Влас Иванович Колпаков, ол 1954-1959 чылларда Хакас автоном облазындағы КПСС-тың область комитедінің пастағы хачызы, анаң 1961 чылға теере аның кнезі полған, Москвазар Хакас автоном облазына республика адын сурарға чӧргенін. Устағӌы кізі, областьта чӧптезіп алып, пічіктер тимнеп алып, Москвазар пір ле сурығнаң чӧртір: Хакас автоном облазын Хакас АССР-ға айландырардаңар. Че Москвада, аны истіп алып, пастап сахтап алыңар тіптірлер, анаң ибзер поездтіг ызыбыстырлар. Айланза, ол пастых нимес. Чоохтирға кирек, 1958 чылда (хайдағ-да сылтағнаң кӧрілген тустаң пір чылға соонаң) Хакасия Россияа піріккеннең 250 чылын таныхтаан.
Колпаковтың соонаң республика суриин кӧдіргеннерӧк, че иң кӱстіг сылтағларны таныхтаан философия наукаларының кандидады Виктор Семёнович Анжиганов. Ол Хакас автоном облазының кӧбізі экономика кӧстеглерінӌе илееде автоном республикалары алнында парчатханына хайығ айландырған. Че аны даа испееннер. Іди 1990 чылға теере пу сурығ пӧгілбеен.
Автор :
Чоохтасхан Наталья СУБРАКОВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы