КИИС - ЧОННЫҢ КИБІРЛІГ ИС-ПАЙЫ
19.08.2020
Хабарлар
Киистең хоос тоғыстар
Хакастарның уғаа пай искусствозы паза чібек хоостары амға теере, ол-пу сылтағлар полып, чахсы ӱгренілбеен. Киисті соғар узаныс чіт парғадағ даа полған. Ученайларның кӧбізі пу киректеңер хысхаҷахти пасчаң. Аннаңар наука литературазында аны тимнепчеткеннеңер тирең істезіглер чоғыл.
Киис чонның чуртазында улуғ орында паза кирексіністе полҷаң. Аннаң кӧзір чӧрҷең иблерні чапчаңнар, кип-азах (ыстан, пӧрік, маймах...), тӧзек-частых, кибістер, ат тиріглерін тимнеҷеңнер.
Чонның пазылбин-пӱткен чайаачызынаң хакастар чир-чайаанны чайғыда турғысчаң ах киис алай тос ибнең тиңнестірдеңнерін ілезіне сығарарға чарир. «Алтын Арығ», «Алтын Чӱс», «Ай Мирген», «Ах Чібек Арығ» алыптығ нымахтарда андағ чуртты «ах иб», «ах пайзаң иб», «ах ӧрге иб» ададаңнар. Ах пайзаң паза ах ӧрге иблер улуғ чуртха алай ӧргее саналчалар. Оларда ханнар паза алыптар чуртааннар.
Киистеңер Алтын Ханнаңар алыптығ нымахта піди чоохталча: «Ах талайның хазында Ах ӧрге турчадыр... Алтын ӧргедең сыхчатхан чолда Алтын Ханға ах киис тӧзелген чадыр. Андада Алтын Хан теен: «Піс, Чайааннар пирген чолда чӧрбин, ах киисче чӧрерге кирекпіс пе?» Іди чоохтанып, оң азаан ізеңедең сығарып, ах киисті тепкен. Киис, тізең, алтын ӧргенің ізиине теере чыы тартыл парыбысхан».
ХІХ чӱс чылда паза ХХ чӱс чылның пастағызында сӧбірелерде кииске кибірли хайҷаңнар. Ах киис кибір-чозахтарны иртірерінде тузаланылған. «Ах кииске одыртарға», «ах кииске пазарға», «ах кииснең чабарға» чахсы, амыр-хазых чуртасты, азых чолны таныхтадаң. Соонаң пу кибір чіт тее парған.
1894 чылда ученай П.Е.Островских хакастарның тойдағы кибірінеңер пасхан: «Ибзер кірген аалдылар иң пастап 105 частығ улуғ апсахнаң изеннезерге иртчелер. Анаң сала чииттерінең изеннесчелер. Чуртас тооза роднаң устаан апсах ибнің сол сариндағы одырчыхта ах киис ӱстӱнде азахтарын кірести салып одырған».
Тойда чир киис кибіснең тӧзелҷең, ирге парчатхан хыстың ис-пайы полҷаң. Хоостығ кииснең хыстың сундуғын чаап салҷаңнар. Наа пала чазағлығ ат ӱстӱнде одырҷаң, изер орнына ах киҷім тӧзелген. Иргі кибірлерні хайраллааны киис тимнир узанысты узарадарына чахсы чӧлег полған. Істезігҷі И.И.Каратанов хоных хончатхан чииттерге алында иб турғызылчатханын таныхтаан.
Хакастар аны Тагар археология культуразы тузында (VII-III чӱс чыл пістің эра алнында) тимнеп сыхханнар. Хакас-Минсуғ ойымның чуртағҷылары хой тӱгінең киис пазарға ӱгреніп алғаннар. Пурунғыда ол Хакасиядағы Узун Хаяда, Тағлығ Алтайдағы Пазырык кӱргенде, Монголиядағы Ноин-Улада табылған. Революция алнында пістің чон тимір-тиснең, ағаснаң узанҷаң, теер истеҷең, сырлаҷаң паза пасха кирекнең айғасхан. Иреннер иб аразында хайынҷаңнар, аңнаҷаңнар паза ат тиріглерін тимнеҷеңнер. Ипчілер тӱк, киис соғар, теер истир, кип-азах тігер тоғыснаң айғасханнар.
Хоос узаныс киреенең айғазары мал тударынаң, садығнаң палғалыстығ полған. Ол хойларны хырығарынаң, тӱкті арығлап иптир кирекнең не тоозылбинча. Киисті соғар алнында тимнегліг тоғыс апарылча. Ипчі киректелчеткен тӱкті, таллап алып, ӧңі хоостыра алынҷа чарча, хатығ тӱктерні, кірні хыйа алча. Чирзер ис тӧзелдең. Хастырығы сойылған тал салаазынаң тӱкті сохчаң сабаа тимнеп салҷаңнар.
Сабаанаң соғар тоғысты ипчілер хада толдырҷаңнар. Иске чайа салылған тӱктің ибіре чирзер одырчалар. Полған на холда сабаа ағасты тутчалар, теести тӱкті саап сохчалар. Кӱбӱрти сабылған тӱкті хыйа салып одырчалар. Анаң аны, иске ипти паза халыны пір тиң салып, ізіг алай соох суғнаң ӧллебізіп, тоғылах ағасха ораап салҷаңнар. Нинҷе-де тус пазынаң пасха саринаң ідӧк итчеңнер. Туу ораан киис хатығ полыбысчаң. Ізіг суғнаң кӧп хати чуғҷаңнар. Хакастар ӧллеп алай хуруғ оңдайнаң киисті тимнеҷеңнер.
Автор :
Маина ЧЕБОДАЕВА, искусствоведение кандидады
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы