ИНЕЙЕК, ТӦЛКЕ САЛ ПИРДЕК, АПСАҒАС, УХААНҶЫЛАДАХ...
22.01.2019
Хабарлар
Кӧлееде кӱннері. Л.Р.Кызласовтың адынаң республикадағы музей-культура кінінің тоғынҷылары Мылтых кӱні алнында кізілерге тӧлке салғаннар.
Мындағ кибірліг кирек «Пірсінде, Мылтых иирінде» адалған. Пу кӱнге теере, Кӧлееде кӱннерін
таныхтап, тӧлке саларға чарадылча нооза. Хаҷан-пуруннаң Мылтых кӱні алнында тӧлке салғаны сын чуртаста тол парчатханнаңар киртініс пар. Тӱстер дее кізіні ниме сағыпчатханын сын ухаанҷылапча осхастар.
Аннаңар 17 январьда музейзер тӧлке салдырарға кізілер маңзырааннар. Таныхтирға кирек, анда ӧӧнінде чииттер полғаннар, улуғ частығ ипчілер дее араласханнар. Пілдістіг, чиит оол-хыстарға таңдағы кӱнде оларны ниме сағыпчатханын піліп аларға кирек. Аннаңар олар, хынған сағыстарын сағынып, харахтарын даа нуупчатханнар.
Изерістіре турғызылған столлар кистінде тӧлке салчатхан «ухаанҷылар» одырғаннар. Оларның прайзынзар пастағызынаңох теес полған. Анда іңенең, ас-тамахха хосчатхан татхыннығ оттарнаң, тӧрт чірченең, кофе ӱреннерінең, Пурунғы хыдаттарның алызығлар книгазынаң, катанка тастир оңдайнаң паза хакас чонның кибірлерінең тӧлке салары парған. Чыылған чон прай даа тӧлкелир оңдайларда аралазып аларға кӱстенген.
Мин дее, ниме полза, ол ползын тіп, стол кистіне одырыбысхам. «Ухаанҷы» ипчінің столында аймах-пасха тӧлкелир оңдайлар полған. Пастағызын Пурунғы хыдаттарның книгазы хоостыра таңдағы кӱнзер «ізік асхабыс». Хынған сағыс толар ба тіп, пос алынҷа сурығ турғысчазың. Ӱс аймах тимір ахчаны, айада сілігіп, столзар салчазың. Іди пис хати идерге кирек.
«Орёл» алай «решка» саринаң тӱскені хоостыра «ухаанҷы» ипчі чаҷында сиглер идіп одырған. Пастағы ӱс сиг кізінің чанынаңар искірчеткен полза, халғанҷы ікі сиг - чуртаста полар киректердеңер. Сиглер хоостыра саннар сығысча, аны хоостыра книгада тимде нандырығлар пар полтыр. Че нандырығ чахсы полбаза, анзына хайығ салбасха чӧп пирілген. Хыдаттар чуртаста хайдағ алҷаастар итпестеңер чӧптер пирчелер нооза. Кізілерге анзы тузалығ полар.
Ікінҷі ухаанҷылас профессор Николай Фёдорович Катановтың «Тӱрк чоннарының литература кӧзідімнері» книгазы хоостыра полған. Анда хамнарның ырлары пирілче. Мында страницаның паза строканың санын адирға кирек. Мин страница хоостыра позымның тӧреен кӱнімнің паза строка хоостыра часкалығ саннарымны адаам. Книганы азып, хығырғанда, хап-орта нандырығ полғанына чапсаам.
Ухаанҷылас тузында холнаң кӧп ниме палғалыстығ полтыр. «Кізінің холында - улуғ кӱс», - чоохтааннар. Аннаң андар мархаларнаң ухаанҷылас парған. Столда аймах мархалар чатханнар. Оларның сині паза ӧңі аймах-пасха полған. Мархаларны, кӧрбин, пірердең холға алып, столзар саларға кирек. Айада халған марха чуртаста ниме сағыпчатханнаңар чоохтапча. Минің холымда хара-кӧк ӧңніг улуғ марха халған. Пастағызын чахсаа нимес тіп чочып таа парғам. Че ол хомайға полбиндыр.
Ідӧк хынған сағыстарны чаҷынға пазып, суғзар сігенні салып, ол толар-толбазын піліп алчазың. Сіген хай сариндағы чаҷынзар чағын чылар, ол сағыс толар осхас. Катанка даа тастир кізілер табылған. Анзы хада хонғаны хай саринаң поларын таныхтапча. Хара катанканы, тасхар сыхпин, музей істіндӧк тастааннар.
Ас-тамахха хосчатхан оттар хоостыра ухаанҷылиры чапсых пілдірген. Стол кистіне одырған кізі кічіг пір синніг чабых ідістернің пірсін таллапча.
Пирілген ӧзімнернің харахха кӧрінмее чазыт кӱстерінеңер піліп аларға чапсых полған. Базилик -кізіні арачылапча паза арығлапча, лавр пӱрі - хайдағ даа сағынған сағыеты толдырча, чеснок - кӱс тартынчатхан вампирлердең арачылапча, ирбен - хазыхха кӱс пирче, корица ахча тартча осхас.
Ағасха хазалған піс паза чіпке хаптырылған кічіг тегілек тимір хоостыра хакас ухаанҷылазы полған. Хынған сағые толар алай чох па, чіптегі тимір чӧрізі хоостыра піліп аларға чарир. Столда чатхан тегілек чардының ортызында хызыл ӧңніг кӱн тании хоостал партыр. Аны ибіре тӧрт саринаң пурунғы хакас алфавидінең сӧстер пазылых. Олар чирнің тӧрт сарин таныхтапчалар. Чіптегі тимір ӱстӱнең алтынзар чӧргені сағыс толбазынаңар искірче, тоғыра чӧргені - толарынаңар.
Пӱӱнгі кӱнде, кізіні таңда ниме сағыпчатханын пілібізер ӱчӱн, Кӧлееде кӱннерінде тӧлке салчаң кибірге киртінминчеткеннер парох, неке. Че таңдағы кӱнзер «ізік азар» мындағ киректе «киртінзең - киртін, киртінмезең - киртінме» тіпчелер. Аннаңар хайхастарға киртінчеткеннерӧк чазыт киректердеңер піліп аларға хынчалар. Кемге хайдағ ухаанңыластар тӱзері - анзы полған на кізінің кирее нооза.
Килген чииттердең хайдағ сағыстар толдырарға сағынчазар тіп сурғамох. Машина алып аларға алай алыстырыбызарға, пос чуртын аларға, пала табарға, чуртын, иптеп, чазап еалар сағыстар полтыр. Республикадағы Н.Г.Доможаковтың адынаң ӧӧн библиотеканың чир-суғ ӱгренҷең кіннің ӧӧн библиотекарьы Эльвира Торокова тӧлке саларында хынып араласхан. Оларның «библиотека хараазы» иртірілчетее дее, тӧлке салар кибір кирілбиндір. Интернетче музейде мындағ иир полардаңар хығырып алып, килерге сағыныбыехан одыр.
- Тӧлке саларға уғаа хынығ полтыр, - кӱлімзіреп чоохтаан Эльвира Торокова. - Мин кофе ӱреннерін тастаам. Оңнығ саннығ ӱреннер тӱссе - сағын салған сағые толар, оңнығ нимее саннығ полза - сағыс толбазын таныхтапча. Мағаа оңнығ саннарнаң кофе ӱреннері киліскеннер. Анзы мині ӧріндірген. Ідӧк хакас хоостығ тӧрт ідісті аймастыра чылдырып, пірсін асхам. Оларның алтында пурба, халае, ахча паза конфет полтыр. Мин пурбаны азыбысхам. Хоных хонған ипчее анзы часкалығ чуртае ағылчаттыр.
Эльвира Ильинична прай даа тӧлке салар оңдайларда аралазып аларға маңнанған. Теесте турған чон ухаанҷыластардаңар сағыстарынаң ӱлесчеткен. Чииттернің мындағ хайхастарға киртінчеткені іле кӧрінген тиирге чарир. Чир ӱстӱнде хайдағ ла ухаанҷыластар чоғыл. Мының алнында полған на аалда пілігҷілер чуртаан полар. Мин кічігде хонҷых ууҷа чіп паза іҷе чӧрізі хоостыра тӧлке салчатханын чахсы оңнапчам. Аалдағы чон андар, мал алай пасха ниме чіт парза, айланҷаң. Сын ухаанҷылапча тіҷеңнер.
Амғы туста медиумнарзар, хамнарзар паза пілігҷілерзер айланҷаң «мода» парча осхас. Анзы кізілернің, посха ізенмин, хайдағ-да хайхастарға киртінчеткенін таныхтапча нимес пе. Мындағ нимедеңер «Худайға пазыр, че позың узуба» тиирҷікпін.
Автор :
Елена САГАТАЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 |
14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде