ТАСХЫЛ АЗЫРА УЧУХХАН ХУСТАР ТАПСАС КИЛДІЛЕР ИРКЕ ЧИРІМЕ
26.03.2019
Хабарлар
«Чон кӧглері» ансамбльның чайаачылары чыылған чонны Чыл пазынаң алғапчалар
Чыл пазы-2019. Республика ипподромында 23 мартта Чыл пазы пайрамни таныхталған. Пӱӱлгі ӱлӱкӱннің программазы хынығ ойыннарға паза марығларға пай полды.
ХЫСХЫЛЫХ - ЧАСКА ХУЗЫ
Чыл пазы Хакасия чуртағҷыларының иң хынчатхан ӱлӱкӱні полчатханында ікінҷілес чоғыл. Анзын республика ипподромынзар килген чонның саны киречілеен. Прайзы чалахай кӧңніліг, айас часхы кӱннер турыбысты нооза. Пайрамға тығырама чыылысхан улус аал хонии ярмарказында ас-тамахты ниик паанаң садызып аларға, татхыннығ ханнаң паза ӱгредең кӱс алынып аларға маңзыраан. Чапчаңнар паза кӱстіглер спорт ачығынзар чол тутханнар. Че кӧбізі ӧӧн сценаның хыринда орын таап аларға кӱстенген.
Ӱлӱкӱн «Ағын хустар учухчалар» театр кӧзідиинең азылған. Хакас филармониязының паза С.П.Кадышевтің адынаң культура кінінің артисттері ойыннар паза теелбектер пастыра хакастар ағын хустарны хайди удурлапчатханын кӧзіткеннер. Пір ойын хысхылыхнаң палғалыстығ полған. Пістің чонда ол часка хузы полча. Хысхылыхтың чӱгін таап алған, уламох атып алған аңҷы талааннығ кізее саналҷаң. «Чон кӧглері» ансамбльның араласчылары кӧрігҷілерні ол хусха чарыдылған кибірнең таныстырғаннар.
Пайрам тузында кізілернің чоохтарын искенде, кӧбізі хысхылых пурунғыда Хакас чирінде тӧреміл учураҷаң тіп санапчаттыр. Че ученайларның таниинаң, Россия регионнарынзар, ол санда Хакасиязар, хысхылых пірееде ле учух килче. Оларның кӧбізі - чолда астых парған чиит хустар. Хайхастығ хус уйазын Казах чирінде паза Каспий талай хазында салча, хысхызына Алтынзархы Африказар учух парыбысча...
Хакасия пазы Валентин КОНОВАЛОВХА хакас кип-азаан кизiртчелер
Пістің республикада хысхылыхнаң палғалыстығ улуғ хабар 1981 чылда полған. Андада Ӧлең істіндегі Иней суғда хысхылыхтың палазы табылған. Ол танығлығ киректеңер хабар ырахха тараан.
Чыл пазынзар айланза, пӱӱл театр кӧзідиине турғызылған теелбектер хайхатханнар. Хустарға хубулған «Кӱн сузы» паза «Айас» ансамбльларның артисттері морсымнығ кӧрінгеннер. Тиктең нимес сомҷыларнаң операторлар оларны прай саринаң суурып аларға кӱстенгеннер. Ідӧк ӧӧн сценаның чазалғаны таңнатхан. Хакастарның кибірлерін турыстыра кӧзідерге пӧгініп, культура кінінің ӧмезі аны сомнарнаң паза хустар омаларынаң сіліглеп салтыр. Сцена ӱстӱнде ах чӱленге тӧӧй ойнаҷахты кӧрерге чарир полған. Ол уйазы ортызында турча, аннаң хус палалары амох тапсап сығарлар чіли пілдірче. «Ағын хустар учухчалар» ойынны режиссер Антонина Тутатчикова турғысхан, теелбектерні - хореограф Наталья Апуневич.
АРТЫХТАРҒА - СЫЙЫХТАР
Хайхастығ ойын тоозылғанда, ӱлӱкӱнге килген улуссар алғыстас сӧстерінең Хакасия пазы Валентин Коновалов айланған. Ол чыылған чонны Наа чылнаң алғыстаан, прайзы часкалығ, хазых ползыннар тіп алғаан. Ідӧк Валентин Олегович чооғында тӱзімніг тоғыстары ӱчӱн республиканың Улуғлар чӧбіне паза город-аймахтарның устағҷыларына улуғ алғызын читірген. Хакасияның Улуғлар чӧбінің кнезі Пётр Воронин, пайрамға килген кізілерзер айланып, оларға пӧзік чидіглерге чидерге, сағынған сағыстарын чуртасха кирерге, амыр паза пик чуртас алғаан. Ідӧк чуртағҷыларға Хакасиянын муниципалитеттер пастарының алғызын читіріп, оларның адынаң Асхыс аймаанын пазы Абрек Челтыгмашев чоох тутхан. Абрек Васильевич Чыл пазы республика чуртағҷыларына чахсы ла ниме ағылар тіп ізенізінең ӱлескен.
Алғыстас сӧстері соонда аарлығ сыйыхтарнаң чир-суғҷыларыбыс таныхтатханнар. «Хакасияның чон артизі» пӧзік атха Хакас драма театрының «чылтызы» Юрий Иванович Котюшев турысхан, Аарластығ пічік Асхыстағы олған искусство школазының ӱгретчізі Мария Анатольевна Миндибековаа паза «Читіген» театрның артизі Вероника Валерьевна Ивандаеваа читірілген. Чайаачы устарның ӱчӱн ӧрініп, кізілер матап айа сапханнар.
Чыл сай мындағ пайрамда Улуғлар чӧбі, чоныбыстың иң артыхтарын таныхтап, оларға аарластығ аттар пирче. Пӱӱл «Чыл кізізі» пӧзік атха турысханнар:
- Алик Викторович Асочаков - Хакасияның ӧрттердең тоғыр служба отрядының 44 № ӧрт ӱзірҷеңнер частьының караул пастығы, грек-рим кӱрезінңе спорт узы. Чир-суғҷыбыс Асхыс аймааның делегациязынаң хада, республика олимпиадазында аралазып, III орынға сыххан;
- Иван Леонидович Казыгашев - Асхыс аймаанңа ОМВД-ның уголовнай тілег пӧлиинің оперуполномоченнайы. Ирткен чылда полицияның улуғ лейтенанты оперативнай служба салтарларынңа I орынға турысхан;
- Татьяна Васильевна Ковалёва - Шира аймаандағы Хара кӧл аал чуртағҷызы, ӧкіс палаларны ӧскірче;
- Руслан Владимирович Кулемеев - Асхыс аймаандағы Казанов аал школаның директоры. Аның устаанынаң школа 2018 чылда «ХХ! вектің ӱгредіг организациязы» тиксі Россия марииның лауреады полыбысхан;
- Артём Михайлович Кулумаев - грек-рим кӱрезінӌе тренер. Артём Михайлович Хакасияның спорт тилізіне улуғ хозым итче, аның ӱгренӌілері тиксі Россия марығларында тӧреміл сыйыхтығ орыннарға турысчалар;
- Геннадий Петрович Куюков Таштыпта чуртапча, ӧкіс палаларны ӧскірче;
- Сергей Михайлович Макин - имӌі-травматолог, республиканың имнег туразының операция пӧлиинің устағӌызы. Имнег туразында Сергей Михайловичтің кӱстенізінең операция залы азылған. Анда чылда 5,5 муң артиинаң операция иртірілче;
- Ольга Петровна Сагалакова - Пии аймаандағы Хызыл хара суғ аал школазының хакас тілі паза литература ӱгретчізі. 2013 - 2018 чылларда Ольга Петровнаның 26 ӱгренӌізі республика олимпиадаларында чиңіс тутхан паза сыйыхтығ орыннарға турысхан;
- Лариса Михайловна Саражакова Асхыста чуртапча, ӧкіс палаларны ӧскірче;
- Юрий Матвеевич Майнагашев - Хакасияның чон артизі, режиссер. 2018 чылда аның «Пыром таста, чирім» ойыны К.Тинчуриннің адынаң национальнай драматургияӌа чоннар аразындағы фестивальда чиңіс тутхан.
Ідӧк Хакасияның Улуғлар чӧбінің чарадиинаң сыйых Хакасия пазы Валентин Коноваловха читірілген. Халых пірігістің кнезі Пётр Воронин Валентин Олеговичке сигедек кизірткен паза хакас орнаменттерінең чазалған хурны палғаан.
"Чыл кiзiзi" пӧзiк атха турысхан чир-суғҷыларыбыс
Улуғлар чӧбi кнезi Пётр ВОРОНИННЕҢ хада
Чир-суғӌыларыбыстың артыхтарын таныхтабысханда, аймахтарның паза городтарның аразында марығ пасталыбысхан. Муниципалитеттернің делегацияларына часхы хустарын кибірли удурлаанын кӧзіт пирерге киректелген. Омелер, марыға тимненіп, хакас чонның кибірли тігілген кӧгенектерін кискеннер, ӧнетін кип-азах тіккеннер. Араласчылардаң саяногорсктағыларны таныхтирға кирек. Олар, кип-чоохха тӧстеніп, хысхылыхтаңар улуғ ойын чайап салғаннар. Аңӌы Тарғай Часхы хысты тілепче. Махачы оол абахайны таппаза, харлар хайылбас, кізілер паза маллар ӧзӧгерлер. Оӧн матырға кӧп сидіксініс тобырарға, аймах аңнарнаң чоох алызарға килісче. Че аба полызиинаң хысхылыхты тудып албааңда, чиит кізінің кирегі пір дее киліспинче. Нымахты турғызып, саяногорсктағылар илееде кинде хығырған поларлар.
Орджоникидзе аймааның ойыны тааннарға чарыдылған. Таан ағын хустардаң иң пурун учух килче, аннаңар ӧбекелерібіс ол табызынаң часхыны хығыр килче тіп санаӌаңнар. Асхыс, Таштып, Пии аймахтарының делегациялары ідӧк чахсы ойыннар кӧзіткеннер.
Анаң ӱлӱкӱн программазы Хакас филармониязының концертінең узарадылған. Сіліг кӧглер паза теелбектер чыылған чонның чӱреен кӧӧреткеннер.
Пӱӱл Чыл пазы уғаа чахсы ирткен. Кізілернің кӧңні ыр-сарыннарға, хынығ ойыннарға толған.
Олғаннарға чалаң чӧрерге хынығ
УСТАР КӦЗІДИИ ПАЗА ААЛ ХОНИИ ЯРМАРКАЗЫ
Республикабыстың муниципальнай пӱдістері чонны кӧзідіглернең, концерттернең, ойыннарнаң ӧріндіргеннер. Город-аймахтарның тадар иблері алнында «Часхының хустары» кӧзідіг ирткен. Ағбан пилтірі аймаандағылар кӧзідіге парчых уйаларын сығарғаннар. Аймахтағы «Ынархас» культура туразы олғаннар аразында хохты тимнирінӌе марығ иртірген. Анда Ағбан пилтірі аймааның прай даа ааллары араласханнар. Иң кічіг араласчаа ӱс ле час полған. Культура туразының методизі Анастасия Безъязыкованың чооғынаң, марығның пӧгіні - иң чайаачы паза пасхаӌыл парчых уйазын идері. Таныхтирға кирек, анда кибірли тимнелген хохтылар аразында тимір банкадаң, пластик бутылказынаң, картоннаң иділгеннер полған. Кем-де уйаны самолёт оңдайынаң, піреезі мультфильмдегі матырға тӧӧй ит салған. Ағбан пилтірі аймааның хакас ибіӌегінде ідӧк хустар паза кӧклӧлер кӧзідии ирткен. Олғаннар тимнеен хустар тіріг осхас полғаннар: харачхай уйа пасча, ағаста сығырай одырча, кӧлде ӧртектер «чӱс чӧрчелер».
Таштып аймааның тадар ибі алнындағы кӧлде хуулар, ӧртектер «чӱс чӧрчеткеннер». Таштыптағылар олғаннарға аймах ойыннар иртіргеннер.
Пии аймаандағыларның ибіӌегі алнында «Казачья воля» ансамбль хынығ концерт кӧзіткен. Аны кӧрерге кізі кӧп чыыл парған. «Сос пилтірі» тигір алтындағы азых музей тоғынӌылары Мария Ачитаеванаң Геннадий Атконов талған, от чейлерін сатханнар. Мария Ачитаева талғаннаң, нымырттаң паза хузухтаң конфеттер тимнеп килтір. Піреезі, «Нимедір пу? Садылча ба?» сурығнаң айланып, садызып алӌаң.
- Чыл пазы ӱлӱкӱнге матап тимненгебіс. Киӌее талған идіп маң чохтанғабыс. Пӱӱн кізілер талғанны даа, чейлерні дее чахсы алчалар, - теен Геннадий Атконов.
Геннадий Татьяна ипчізінең хада талғанны сыбыра итчелер, республика ӱлӱкӱннерінде сатчалар. Ідӧк «Сос пилтірі» тигір алтындағы азых музейде талған тимнирінӌе мастер-класстар иртірчелер.
Галина Ивановна КОСТЯКОВА кӧклӧлер паза поголар сатча
«Устар аалында» чапсых ниме кӧп садылған. Анда ағастаң киртілген, тойдаң иділген сувенирлер, ідіс-хамыс, палғаан кип-азах, ойнаӌахтар паза пасха даа ниме-ноо садызып аларға оңдай полған. Галина Костякова кӧзідіге 40-ча сантиметр пӧзік кӧклӧлер паза улуғ нимес, че уғаа сіліг поғолар сығарған. Прай кӧклӧлер хакас омалығлар. Оларның сырайлары, холлары япон пластигінең (моденадаң) тимнелгеннер, кип-азахтары - ӧңніг истең паза теердең. Галина Ивановна кӧклӧлерні идерге Минсуғдағы искусство институдында ӱгреніп алған. Пу кирекнең ол алтыҷа чыл айғасча. Нинӌе аның кӧклӧ парын ус холлығ ууӌа санабаан. Хай піреезінің ады пар: Ымай, Ах пӱӱр. Г.И.Костякова кӧзідіг-ярмаркаларда сыбыра араласча. Кӧклӧлерні чон чахсы алчаттыр. Піреезі пір саңай нинҷенi-де садызып алча.
Ағбан чуртағӌызы Ольга Тахтобина устар ярмарказында аралазарға матап тимнен килтір. Кӧзідіге палғаан пӧріктер, шарфтар, полимер тойдаң тимнелген чазанӌыхтар, магниттер ағылтыр.
- Спицанаң палғирға хаӌанох ӱгреніп алғам. Ярмаркада ікінӌізін не араласчам. Пӱӱл Сарығ хайах ӱлӱкӱнде ярмаркада араласхамох, - теен Ольга Тахтобина.
Чыл пазында аал хонии ярмарказы алғым ирткен. Республика аймахтарынаң килген чон ит аймаан, сӱттең тимнелген ас-тамахты (ӧріңме, сыр, эӌігей), талған-чарбаны сатхан. Таныхтирға кирек, хакас чонның кибірліг ас-тамаан пасха даа чоннар чахсы алчалар. Ағбан чуртағӌызы Светлана Григорьева талғанны аларға ӧнетін килтір.
- Талғаннаңар хаӌанох искем, че ол уғаа татхыннығ полчатханын ӱр ниместе ле, ӧӧрем сыйлаанда, піліп алғам. Хакасияда мындағ ас-тамах парын пілгем, че аны ӱр амзабааныма ам даа ачырғанчам. Амды, ибзер парып, хайдағ ас-тамах аннаң тимнирге чарирын Интернетте кӧріп алам. Мин талған конфеттерін чеем. Кӧңніме тың кіргеннер. Талғаннаң конфеттер ит кӧрерге сағынчам, - сағыстарынаң ӱлескен Светлана Григорьева.
Илимор аалның чуртағӌызы Сталина Томочакова аал хонии ярмарказында мал идін, хан сатхан. Чыл пазы пайрамына кӧп кізі килгеннеңер, садыға ағылған ит паза хан табырах садыл парған.
Хакас чонның ас-тамаа (чарба, ӱгре, хан) асхынах садылғанын сизінгем. Теес, тізең, улуғ полған. Піреезі, теесте читіре турбин, хыйа парыбысчаң. Садығӌылар ханны кисклирге маңнанминчатханнар. Сістеен ит садылчатхан орыннарда теес ідӧк улуғ полған.
СПОРТ МАРЫҒЛАРЫ
Хас-хаӌаннаң кибірге кір парған оңдай хоостыра, хайдағ даа пайрам алып-кӱлӱктер марии чох иртпеӌең. Ат чарызы, кӱрес, хапчаң тас, ох-чаадаң таңма атары - мына спорт кӧрімнерінің хай піреезі. Кічіг частығлар даа арға-мӧрійдең хыйа турбаӌаңнар, улуғ суум-саам кӧдірӌеңнер, час чазап салған апсахтарны чарғыӌы поларға хығырӌаңнар.
Иргі кибірлерге тудынып, амғы туста иртчеткен ӱлӱкӱннерде алып-кӱлӱктер мариин кӧрерге кізілер хынып чыылысчалар, туған-чағыннарын, таныстарын чиңіс тударға кӧӧктіріп, оңнығ хысхырыспинчалар, матап ӱӱктезіп алчалар. Марығ араласчыларына ол ла кирек осхас, уламох маңат чидіглерге чидерге, пасхазының кӧзідімнерін ас парыбызарға харасчалар.
Итсе, чуртас ағыны табырах алысча, спорт марығларының пірее кӧрімнері хыйа алылча, пасхазы тузаланысха кирілче. Іди, кӧрігӌілернiң улуғ хомзынызына, кӱресті хыйа идібіскеннер - харбасчаң килістіре оңдайлар чоғыл тіп. Олох арада хол пазызары, гиря кӧдірері прайзының хайиин тартча. Табырах сағыстығлар тобит ойнапчалар, кӧйтік сӱмелеріне пасхазын киріп аларға матап харасчалар.
Хыстар гиря кӧдiрерiнде марығласчалар
Амды ат чарызынаңар. Чоныбыс хаӌаннаң кӧрерге хынчатхан, хай-хай ыраххы ааллардаң чыылысхан кізілернің ӧрчіліг хысхырыстарын истерге хынығ. Марығ тузында хайди сахлат салбас, олаңай ла одырчадарға килбеезің нооза. Итсе, амғы тустағы кӧрігӌілер пурунғыдағыларнаң хайди тиңнезіп аларлар. Хал чӱректіглер ирткен чӱс чыллар тузында сахлатха килкім ахча полардаң, чурттарын даа, пасха даа ис-пайын салӌаңнар.
- Тігі ӱс иренні кӧрчезің ме? Олар пір дее марығ иртірбинчелер, сахлатха кӧместең ахча салчалар. Утханы пасхазын арачын аснаң сыйлапча, - кӧгліг хатхырча Хакасияның ат чарызынҷа федерация президентінің орынҷызы Геннадий Кайманов.
Ипподром - аның чуртазы. Хакасияда ла нимес, прай даа Сибирьде чӱгӱрҷең аттар тутчатхан фермерлерні чахсы таныпча. Піс ікӧлеңнің пір тӧӧй сағыс - ат чарызы Хакасияда хайди ирт турғаннаңар, пӱӱнгі кӱнде ол спорт кӧрімі хайди тиліпчеткеннеңер хынығ книга сығарыбызарға. Че, хомзынысха, хайзыбыстың даа ол тоғысха чапсынар ахчабыс чоғыл. Ат чарызынаңар Геннадий Петрович хараа-кӱнӧрте чоохтирға тимде. Кӧрген ползаңар, андағ туста улуғ частығ кізінің харахтары хайди чылтыраза тӱсчелер. 1920 - 1930 чылларда Таштып чиріндегі ӧктем аттар прайзын асчаң полғаннаңар ипти-тапти чоллап пастабысса, минің кӧңні-чӱреемде улуғ ӧрініс. Тӧреен-ӧскен чирімні іди махтапчатханын нинҷе дее истерге тимдебін.
- Пӱӱл кибірге кірген оңдайҷа, аттарны 1200, 1600, 2400 метрге позыт турғаннар. Ікі тегілектіг хаңааҷахтарға кӧлілген аттарның чӱгӱрізін кӧрерге хаҷаң даа ӧкерсіністіг. Чалаң аттығлар хайди азах меетке табырах чағдапчатханын кӧріп алар ӱчӱн не чон пеер іди чыылысча, - ӧрінізін чазырбинча Геннадий Петрович.
Ипподромда улуғ нимес ачых пар. Ол ибіре сиденнел парған. Аның істінде спорт марииның араласчылары. Сиден тастында кӧрігҷілер поохти турғлапчалар. Олар гиря кӧдірчеткен, хол пазысчатхан алып-кӱлӱктер ӱчӱн оңнығ «ағырбинчалар», чиңіске матап кӧӧктірчелер. Ол даа сылтағнаң полбас па, 80 кг кӧдірімде гиря хабарға марығласчатхан Виктор Меркулов «ыырҷызы» чидиинең пір санға ас парыбысханына тың ӧрінген, кӧрігҷілеріне алғызын читірген.
Марығның ӧӧн чарғыҷызы, аар атлетикаҷа CCCP-ның спорт узы Геннадий Грачевнаң чоохтас турчабыс. Ол туста кічіг гиряҷахтарны чыып пастабысханнар. Оолағастар паза хызыҷағастар оңнығ ла ӧткін хайыныспинчалар, сохтанысхлап, матап хаңалҷостанысчалар. Чыл пазы ӱлӱкӱнде полған марығда аралазып, сыйыхтар алғаннарына ӧрінісчеткеннерін чазырбинчалар, Аарластығ пічіктеріне, дипломнарына махтанысчалар.
- Нинҷе килограммның гирялары? - сурчам ӧӧн чарғыңыдаң.
- Иң нииктері 8 килограммнаң пасталча. Пӱӱл кізі кӧп чыылысты, марығ хазыр ирткен, - таныхтапча Г.Ф.Грачев.
Анаң Геннадий Филиппович пір хызыҷахты хығырыбысхан. Танысчабыс. Люда Учич полтыр. Сорығдаң. Мындағ марығда пастағызын на араласча. Позының кӧдірімінде ікінҷі ле орында пол парғаны аның кӧңніне пір дее кірбинче. Ибдең сығарда, хызыҷағас хайди даа алтын медаль утып аларға сағынтыр. Позынаң артых тимненіс кӧзіткен Харатастағы хызыҷах аны ікі ле санға ас парыбыстыр.
Спорт марығларының ӧӧн чарғыҷызы Николай Свириденконың таниинаң, арға-мӧрійнің хайдағ даа кӧрімінҷе тоғазығлар уғаа хазыр ирткеннер. Ол хол пазысчатханнарны хайығда тутхан. Анда ӧрчіліг хысхырыстар, хомзыныстар полтыр. Пірее хати кем утып аларынаңар азынада тӧлкелирге сидік пол турған осхас - спорт устары даа тимненістерін сыныхтаптырлар. Че оларның даа прайзына оң полбиндыр. Алыптаң артых алып хайди даа табыладыр.
Автор :
Майя КИЛЬЧИЧАКОВА Оксана ЧЕЛТЫГМАШЕВА Анатолий СУЛТРЕКОВ Сомнар Дина КАРАМЧАКОВАНИ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 | 3 |
4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде