ХАРАХ ЧАСТАРЫ АРАЛИ ӦРІНІСТІГ ӰЛӰКӰН
14.05.2019
Хабарлар
Пастағы май площадьында Илбек Чиңіс парадының араласчылары Чиңіс знамязын удурлапчалар
Илбек Чиңіс. 9 Майда тиксі хазнадағы чоннаң хада Хакасия чуртағӌылары Илбек Чиңістің 74 чылын алғым таныхтааннар.
ТИГІР НИНҶЕ ДЕЕ КӰЗӰРЕЗЕ, ОЛАР ПАЗА ТУРБАСТАР
1945 чылдаң сығара чыл сай хазнабыстың полған на регионында, полған на городында, полған на аалында иң пастап, Илбек Ада чаада чат халғаннарны сағысха киріп, оларның ады пазылған хумартхы тастарзар, Успас оттар хыринзар тіріг чахайахтар салылчалар. Пу оңдайнаң піс амыр хоных сыйлаан ӧбекелерібіске алғызыбыс читірчебіс. Хакасияның ӧӧн городында пу кибір ідӧк уғаа чӱрексіністіг ирткен.
Ағбанда Чиңіс паркындағы Успас от хыринзар чон илееде чыылысхан. 1941-1945 чылларда Илбек Ада чаада чат халған чааҷыларға чарыдылған мемориалзар тіріг чахайахтарны паза венокты иң пурнада Хакасия пазы Валентин Коновалов салған. Аның соонаң чуртастарын пир салған чааҷыларның хумартхы тазы хыринзар Хакасияның Ӧӧркі Чӧбінің кнезі Владимир Штыгашевнең Федерация Чӧбінің сенаторы Александр Жуков чахайахтығ пастырғаннар.
Улуғ частығ чаа ветераннарын кӧрерге тың чӱрексіністіг полған. Хаҷан-да пик сындырлығ полған ооллар Успас от хыринзар чадап ла пастырчатханнар. Оларның харах частары амох ла сых килерге тӧӧй полған. Хайдағ хорғыстығ чааны олар ирткеннер! Постарына айабин, ачын ыырҷынаң кӱрескеннер. Оларны кӧріп, пу даа кізінің харахтары частанған. Ачырғасха, ветераннарның саны хызырылып ла одырча. 8 майда Ағбанда ирткен митингте олар пизӧлең не полғаннар.
Изен-хазых паза чаада чат халған ветераннарға алғыстастарын читірерге ідӧк Хакасияның Ветераннар чӧбінің, министерство-ведомстволарның устағҷылары килгеннер. Ағбанның мэрі Николай Булакиннең городтағы депутаттар чӧбінің кнезі Альберт Тупикин хумартхы тассар чахайахтар салғаннар. Паза пу митингте республиканың ӧӧн городындағы аймах учреждениелернің тоғынҷылары араласханнар. Полғаны ла, Успас от хыринзар чахайахтар салып, Илбек Ада чаада араласхан позының ӧбекезіне алғызын читірген. Амғы амыр чуртасты ана ол махачы аға-ууҷаларыбыс піске сыйлааннар нооза.
«Тигір нинҷе дее кӱзӱрезе, чаада чат халғаннар паза турбастар. Тилекейдегі чонның тоозазы даа тасхар сых килзе, пу чааҷыларның чӱректері паза сабылбас». Піди пазылча Илбек Ада чаада араласханнарға чарыдылған пір кибелісте. Сағынчам, хап-орта сӧстер. Аннаңар ветераннарны хаҷан даа сағыста ал чӧрелер. Изеннері, тізең, хазых ла ползыннар.
ХУМАРТХЫЛАС АКЦИЯЛАРЫ
8 майда Ирт тағдағы мемориал комплексінде «Хумартхы свечізі» паза «Сірернің махачыңар килчеткен тӧллернің чӱреенде халар», «Хумартхылас чир кизегі» акциялар ирткеннер. Чӧрімнерге чон илееде чыылысхан. Волонтерлар араласчыларға свечілер азынада ӱлеп салғаннар.
Хумартхылас мероприятиезі «Сірернің махачыңар килчеткен тӧллернің чӱреенде халар» акциядаң пасталған. Асхыстағы культура паза тынағ кінінің иреннернің академическай чон хоры паза Ағбандағы уйан исчеткен олғаннарның школа-интернадының «Саңыҷахтар» студиязының палалары чаа тузындағы сарыннарны толдырғаннар. Полған на ырда Ада чир-сууна хынызы, чиңіске, амыр чуртасха ізеніс полған. Марк Бернестің «Турналар» сарыны ойнаанда, араласчылар, амыр чуртас ӱчӱн тыннарын пир салған кізілерні хумартхылап, тигірзер ах ӧңніг шарлар позыдыбысханнар. Анаң олғаннар, чон алнынзар сығып, чаадаңар кибелістер хығырғаннар.
Пуох мероприятиеде «Хумартхылас чир кизегі» тиксі Россиядағы акция ирткен. Аны хоостыра чааҷыларны хада-пірге чыып салған орыннар-даң алылған пірер оос чир ӧне-тін нанңыхтарға суғылған. Автомобильлер чӧрізі тузында олар муниципальнай пӱдістердегі чааҷылар комиссариадының кізілеріне читірілгеннер.
Ол нанҷыхтарда Шира аймааның чуртағҷылары 1942 чылда чаалазып ӱреен Дмитрий Степанович Коваленконың, 1941 чылда чуртазы ӱзілген Роман Иванович Твердохлебовтың, олох чыл Смоленск алтында ӱреен Михаил Парфилович Никитиннің сыыраттарынаң алылған чир полған, хайзы Москвадағы «Патриот» парксар ызылар. Акция тузында пу нанҷыхтарға хоза Ирт тағдағы чааҷылар сабланызы мемориал комплексінең алылған чирні «Патриот» парксар пирер ӱчӱн читіргеннер.
Халғанҷызын «Хумартхы свечізі» акция ирткен. Килген чонға волонтерлар сарығ паза хызыл ӧңніг светодиоднай свечілер ӱлебіскеннер. Улуғлар даа, кічіглер дее ол свечілерні, чарыдып, мемориал комплексі алнында турғысханнар. Кӧбізі пу мероприятиее туған-чағыннарынаң хада килген. Ағбан чуртағҷызы Наталья Овсюк хада хонғанынаң паза пархазынаң пу акцияда ікінҷізін араласты.
- Пабам Николай Лукьянович Белоусов паза хастым Михаил Викторович Овсюк - Илбек Ада чаа араласчылары. Олар ікізі Берлинге читкеннер. Михаил Викторович пленде полған. Піс, оларны хумартхылап, пу акцияда араласчабыс. Олар пістің сағызыбыста, чӱреебісте хаҷанға даа халғаннар, - уғаа чӱрексініп теен Наталья Овсюк.
ПАСТАҒЫ МАЙ ПЛОЩАДЬЫНДА
Пастағы май площадьында чон иртеннең сығара хайын сыххан. Илбек Ада чаа ветераннарын паза тыл істенҷілерін ӱлӱкӱнге такси автомобильлері ағылғаннар. Оларға сцена хыринда ікі трибуна тимнелген. Ідӧк анда кизек чаалазығлар ветераннары одырғаннар. Прай площадьха чаа тузындағы кӧглер чайылған.
Оркестр марш кӧглерін толдыр сыхханда, площадьсар парад араласчылары кіргеннер. Парадта Ағбандағы тимірчолҷылар бригадазының, Кии-хан тигір кӱстерінің 24-ҷі зенитно-ракетнай бригадазының чааҷылары,
Саяногорсктағы кадеттер, ХТИ-ның чаа кафедразының, Олимп резерві училищезінің студенттері, право хайраллаҷаң органнар тоғынҷылары паза «Юнармия» чииттернің патриот чӧрімінің олғаннары араласханнар.
Хайди таныхталған митингте, 74 чыл мының алнында хорылыстығ Илбек Ада чааның халғанҷы атыстары тоозылған. Че чыл сай піс сағыста ол сидік кӱннерзер айланчабыс. 9 Майда піс ветераннарға, тыл істенҷілеріне алғызыбыс читірчебіс. Олар, махачы тудынып, піске амыр чуртас сыйлап пиргеннер. Амғьі тӧл оларның алнында улуғ ӧдістіг полча. Ӱлӱкӱнде улуғ экраннарда ветераннарның алғыстазын кӧзіт пиргеннер. Ӧӧн сценада чаадаңар кибелістер хығырғаннар.
Анаң парадта араласхан аймах частьтарның чааҷылары паза кӱс структураларының подразделениелер тоғынҷылары сцена алнынзар маршнаң парғаннар. Знамя ӧмезі «Священная война» кӧг хоостыра Россия флагын паза Чиңіс знамязының хобырғанын сығарған.
Параднаң тимірчолҷылар бригадазы командирінің орынҷызы подполковник Андрей Баринов устаан, парадты бригада командирі, полковник Сергей Буланов алған. Андрей Баринов командирге парад араласчылары митингке тимдезін искірген. Анаң Сергей Буланов прайзын Илбек Чиңіс кӱнінең алғыстаан.
Ретроавтомобильлер парадты асчалар
Анаң сӧс Хакасия пазы Валентин Коноваловха паза Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашевке пирілген.
- Аарлығ ветераннар, Илбек Ада чаа араласчылары, тыл істенӌілері, чаа палалары, пӱӱн піс хазнабыстың ӧӧн ӱлӱкӱнін, Чиңіс кӱнін, таныхтапчабыс. 74 чыл мының алнында Чиңіс часхызы читкен. Ол кӱн Россияның тархынында хазнабыстың полған на чуртағӌызының чӱреенде хаӌанға даа халар. Чаа, полған на туразар, полған на сӧбірезер кіріп, улуғ чобағ ағылған. Миллионнар кізінің чуртазы сайбалған, миллионнар пала паба-іӌезі чох халған. Олар ачых-чарых олған тузын пілбееннер. Айас тигір паза Ада чир-суубыстың амыр чуртазы ӱчӱн кізілер тыны ӱзілген. Пос чирі ӱчӱн чир-суғӌыларыбыс чуртастарын пир салғаннар. Оларның махачызы Хакасия чуртағӌыларының сағызында хаӌанға даа халған.
Аарлығ ветераннар, сидік паза хан тӧгістіг чаалазығларда Чир-суубысты азымахчы холынаң позытхан ӱчӱн улуғ алғызым читірчем. Сірер, хазнаны азахха турғызып, аны илбек паза иң кӱстіг ит салғазар. Прай сидіксіністерні хазнабыс паза Хакасия турыстыра иртібіскен. Піс, чиит тӧл, Илбек Чиңістеңер пілерге, ундутпасха паза поғдархирға кирекпіс. Улуғ алғыс, аарлығ ветераннар, - чооғында таныхтаан Хакасия пазы.
Ідӧк республика чуртағҷыларын Ӧӧркі Чӧп кнезі Владимир Штыгашев алғыстаан. Аның чооғынаң, совет чоны, ол туста иң хорғыстығ ыырҷыдаң тоғыр чаалазып, Чиңіс тутхан. Ол чиңіске Хакасия чуртағҷылары ідӧк улуғ хозым иткеннер. Чаалазығларда 30 муң артиинаң чир-суғҷыбыс тынын пир салған. Амды махачы пабаларның махачы ооллары, пархалары ӧс парғаннар. Олар пик хылыхтарын Илбек Ада чаа соондағы кизек чаалазығларда кӧзіткеннер.
- Піс ветераннарға паза тыл істенӌілеріне улуғ алғызыбыс читірчебіс. Оларға хазых паза чахсы чуртас алғапчам. Прай чуртағӌыларға - часка паза амыр тигір. Ӱлӱкӱннең, аарлығ арғыстар, - чооғын тоосхан Владимир Николаевич.
Алғыстас сӧстері соонда пір минута сым турары чарлалған.
- Амғы туста ол хорғыстығ чобағның киречілері асхынах халған. Піс ветераннарыбысха, тыл істенҷілеріне полызарға кирекпіс. Аарлығ ветераннар, тыл істенӌілері, чаа палалары прай чуртағӌылар адынаң Илбек Чиңіснең алғыстапчам, - теен Валентин Коновалов.
Митинг соонда Пастағы май площадьында пайрамнығ марш чарлалған. Парадты ретроавтомобильлер асханнар. Пастап площадьсар «Урал» мотоцикл сыххан. Парадта ГАЗ, ЗИС-5 («Катюша»), «Урал» автомобильлер араласханнар. Таарлағ автомобильлер ӱстӱнде чаа кип-азахтығ оол-хыстар, кӧрігҷілерге хол саап, «Ура-а!» тіп хысхырғаннар. «Мотовездеходтар» Илбек Ада чаа фронттарының штандарттарын площадьсар сығарғаннар. Анаң площадьсар чазағ чӧрчеткен чардых сыххан. Прайзының алнында знамя ал чӧрчеткен ӧме парған. Ідӧк парадта тимірчолҷылар бригадазының, зенитно-ракетнай бригаданың чааҷылары, «Боевое братство» пірігістін ветераннары, юнармеецтер, кадеттер, ХТИ-ның чаа кафедразының, Олимп резерві училищезінің студенттері, кӱс структураларының тоғынҷылары ирткеннер. Анаң чаа техниказы сыххан: «Ландер» мотовездеходтар, «Тигр» бронеавтомобильлер, «Град» реактивнай система, «Мста-Б» гаубицаларны таарлағ автомобильлері тартханнар, Росгвардияның бронетранспортеры паза пасха кӱс структураларының автомобильлері.
Парад тоозыл парғанда, ӧӧн сценада «Чиңістіг май, сыңыра!» ӱлӱкӱн программазы ирткен. Хакас драма театрының артисттері чаадаңар ойын кӧзіткеннер. Ойын хоостыра чиит оолларны туған-чағыннары чааға ӱдескеннер. Полған на чааҷы ибінзер айланар тіп молҷаан. Ойын тузында К.М.Симоновтың «Сағы мині» кибелізін хығырғаннар. Полған на чааҷы чаадаңар сағызынаң ӱлескен.
Чаа тоозыл парғанда, чиит ооллар иблерінзер айланғаннар. Че пір іҷе оолғын сахтап полбаан. Ойын тузында театр артисттері «Син тіріг халдың, чааҷы», «Аист тура хырында» сарыннар толдырғаннар.
Кӱн тооза Пастағы май площадьында республиканың аймах чайаачы ӧмелері кӧрігҷілерні чапсых программаларнаң ӧріндіргеннер. Ӧӧн программадаң пасха чаа техниказының кӧзідии ирткен. Ӱлӱкӱн пайрамнығ салютнаң тоозылған.
«ӦЛІМІ ЧОХ ПОЛК» ЧӦРІМ
Пастағы май площадьынаң пасха, город чуртағҷылары паза аалҷылары ідӧк «Ағбан» спорткомплекстің ачығында тоғасханнар. Андар нинҷе-де чыл изере Илбек Ада чаада араласхан чааҷыларның туған-чағыннары ветераннарның сомнарын ағылғаннар. «Ӧлімі чох полк» чӧрім пӱӱл Хакасияда читінҷі хати иртті. Анда 20 муң азыра кізі араласхан.
Даша АРЫШТАЕВАНАҢ Владимир СУНЧУГАШЕВ матыр туған-чағыннарының сомнарынаң
11.00 час иртен. Изі чох чил ӱбӱрче.Спорткомплекстiң ачығынзар чон наа ла чыылызып пастапча. Чуға курткалығ хызыҷах, чилге саптырып, матыр чааҷының сомын холында тутча. Чоох алысчабыс. Ағбандағы школаның 6-ҷы класстың ӱгренҷізі Даша Арыштаеваның холында ағазының пабазы Василий Карамчаковтың сомы. Хызыҷах, Василий Петровичке поғдархап, махачы полғанынаңар сах андох чоохтапча:
- Пір хати ағам паза аның чааҷы арғызын фашисттер хостаптырлар. Олар чазыда турчатхан кӧпен істінзер чазыныбысханнар. Немецтер полған на кӧпенні ағаснаң сасхлаптырлар. Ыырӌылар ағам чазын салған отха читкенде, тілегні тохтадарға чараттырлар - харасхы пол сыхтыр. Олар олох чазыда кӧпеннердең ырах нимес узирға чадыбысханнар. Ағам нанӌызынаң хада кӧпен істінде орты харааға теере пір дее хыймырабин чаттырлар. Ыырӌылар пик узубысханда, пістіңнер, кӧпеннең суулабин сығып, фашисттерні прай чох идібістірлер.
Пір іҷе-пабадаң тӧреен ікі харындас Илья паза Роман Васильевич Сунчугашевтернің сомын Ильяның оолғы Владимир Ильич Сунчугашев апарча.
- Минің пабам Берлинге читкен. Уғаа чапчаң паза ӧткін чааӌы полған. Андағ полбаан полза, чаадаң айланмасчых таа, неке. Чаада полған пір киректеңер ол удаа чоохтаӌаң. Хатығ чаалазығларның пірсінде пістіңнернің илеедезі палығлатча осхас. Командир пабамны полызығ соонӌа ызыбыстыр. Пічік хоза пас пиртір. Аны пабам кӧксінзер суғып алтыр. Чӱгӱр париғанда, аның хыринда ыырӌының снаряды чара чачырап партыр! Пабам, чирзер чадыбызып, пазын на чабарға маңнанған. Арғыстары аны бинокльнаң китептірлер: «Васильичке снаряд тееп парды, турбинча...» тіп чоохтастырлар. Тӱрчедең пабам, турып алып, хахтанып, аннаң андар тыны хысханӌа чӱгӱртір. Полызығлығ айланғанда, арғыстары оңнығ ла ӧрінминдірлер. Олар аны хазых нимеске санаптырлар...
Пабам чаадаң айланғанда, тӧреен чирінде, Чоғархы Асхыс аалда, почта пастығы полып тоғынған. Олар сӧбіреде тӧрт харындас полғаннар. Ікізі чаадаң айланған, ікізі, тізең, айланмаан. Роман Васильевич айланмаан...
Москвадағы инженерно-техническай институттың студентi Виктор Домогашев ағазы Николай Егорович Домогашевтің сомын холында тутча.
- Илбек Ада чаа пасталар алнында, ағам Асхыс аймаандағы Ус чулдағы школада ӱгретчі полып тоғынған. Мағаа аны хазыхха кӧрерге киліспеен, че пабам чоохтаӌаң, хайди пістің чааӌылар немецтерні Крым хыринда абылааннар. Че пістіңнернің командирі чиит полтыр, опыды чох. Ыырӌыларны ибірібізерге 20 километр халғанда, чиит командир, чорыхты тохтадып, иртенге теере сахтирға чахығ пиртір. Хараазын, тізең, ыырӌы, пістіңнерні сизін салып, удур килтір. Іди 1942 чылда минің ағам паза аның нанӌылары пленге алылғаннар. Чаа тоозылғанда ла, оларны аннаң позытханнар. Чаа соонаң ағам тоғынарын школада узаратхан. Тӱрчедең ол школа директорына турғызылған. Минің ағам Хакасияда пастағы ӱгретчі полған, хайзы «Хакасияның саблығ ӱгретчізі» атха турысхан.
Галина Григорьевна Ботина «Ӧлімі чох полк» чӧрімге чыл сай чӧрче. 9 Май - ипчее ӧріністіг ӱлӱкӱн, че олох туста хомзыныстығ кӱн. 1941 чылда, Илбек Ада чаа пасталыбысханда, аның сӧбірезіндегі иреннер прайзы фронтсар парыбысханнар.
- Пабам Григорий Никанорович Ботин, чааға парыбызып, аннаң изен-хазых айланған, че ағам Никанор Иванович Ботин айланмаан. 1942 чылда Ленинградтағы фронтта аның тыны ӱзілген. Ікінӌі ағам Роман Егорович Чезыбаев ибзер айланған, че ӱр дее полбаанда, палығларына сыдабин, ӱреен. Іҷемнің харындазы Андрей Романович Чезыбаев ідӧк чаадаң айланмаан... Ол чааға 16 частығда парыбысхан, ибзер пічік тее пазарға маңнанмаан...
Пӱӱл Галина Григорьевна «Ӧлімі чох полк» чӧрімге туған-чағыннарынаң хада килген. Олар харындастарының, пабаларының паза ағаларының сомнарын пасха ветераннарнаң хада апарғаннар.
Егор Сафронович Ачитаевтің сомын оолғы Арсентий Егорович Ачитаев апарған.
- Пабам 1913 чылда Пии аймаандағы Сос пилтірі аалда тӧреен. Ол пастап финнердең тоғыр чааласхан, анаң Илбек Ада чаада Чир-суун арачылаан. Чаадаңар кӧп чоохтаӌаң. Анда ағаа уғаа сидік полтыр. Ол Днепр суғны кискен, Украинаа читкен, анаң, тізең, Деканькада палығлат салып, ибзер айланған. Пабам уғаа кӱлӱк паза ӧткін кізі полған. Аалдағы колхозта кнес орынӌызы полып ӱр чыллар тоғынған.
Андрей Григорьевич Иптышевтің сомын пархазы Александр Афанасьевич Иптышев апарған. Пӱӱл ол «Ӧлімі чох полкка» прай сӧбірезінең килген.
- Минің ағам Асхыс аймаандағы Апчанай аалда тӧреен. Чааға парыбысханда, ибде ипчізі ӱс палалығ халған. 1943 чылда февральда Андрей ағам ӱреен. Ууҷам, чалғызан даа халған полза, прай палаларын ӱгредіп алған.
70 чылларда минің пабам архивтер хоостыра ағам чатчатхан сыыратты таап алған. Ол Москвадаң ырах нимес чатча.
«Ӧлімі чох полк» чӧрім араласчылары
Пістің Илбек Ада чаа матырларыбыс Карамчаковтың, Домогашевтің, Иптышевтің, Ачитаевтің, Ботиннің паза Сунчугашев харындастарның сомнары пасха ветераннарға хозылғаннар. Туған-чағыннары, пала-пархалары, кӧргенектері оларны, пір суғ чіли, Ағбандағы Ленин орамазынҷа Чиңіс паркындағы Успас отха теере апарғаннар.
Кӱннер, айлар, чыллар иртче. Туснаң хада пістің ветераннарыбыс сын чирзер парып одырчалар. Нинҷе-де чыл мының алнында Хакасияда илееде чаа араласчызы полған полза, амды оларның саны хызырыл парған. Илбек Ада чаа араласчылары асхынах халып одырчатханда, піс, «Ӧлімі чох полк» чӧрімде оларның сомнарын апарып, улуғларыбыстың алнында пазыбыс тӱзірчебіс паза алғызыбыс читірчебіс...
Автор :
Александра КАРАМЧАКОВА, Оксана ЧЕЛТЫГМАШЕВА, Антон ЧЕРТЫКОВ, Оксана СУНЧУГАШЕВА
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 |
17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 |
24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 |
Кӱн таңмазы