ТАҒ ТАЙИИ ТУЗЫҢДАҒЫ КӰРЕС
01.10.2021
Хабарлар
Сағысха киріп
Хас-хаӌаннаң пістің чонның иң хынчатхан спорт кӧрімнері кӱрес паза ат чарызы полӌаң. Прайзын сас ойда тастапчатхан алып-кӱлӱк, ӧктем аттарны соонда артысчатхан аран-чуланың ээзі чонның сағызында ӱрге халӌаң, махтаға сыхчаң.
Пу хазыр харбазығлар 1920 чылларда полған осхас. Итсе, пабам тағ тайии хайдағ туста полғанын хап-орта сағысха кир полбаспын теен. Хайди харбасханын чоохтапчатханда, мағаа, таң, 15 час, таң, 16 час полған. Пабам, улуғларнаң кӱрезерге сыхханда, 20 час толдыр салған полтыр. Ол 1899 чылда Харағай паары аалда тӧреен тіп таныхталтыр.
Кирек, тізең, піди пасталтыр. Улуғларыбыс тағ тайиин иртірерге матап чыылысчаңнар. Андағ тустаңар пістің саблығ хайӌы-нымахчыларыбыс махалығ сӧстер таап алғаннар: чағынғы аалдағылар чазағ пастырчалар, ыраххылары хаңаалығ маңзырапчалар. Харағай паары, Тарбаған, Чыланнығ, Пыдырах , Ибіг, Сарығлар аалларның чуртағӌылары, иртӧк килглеп, хазаннар турғысчалар, чіӌең ниме тимнепчелер. Сала соонаң арах Тӧӧ істіндегі чон чыылызып пастапча. Туған-чағыннарға, таныстарға тоғасхлап, кӧгліг суум-саам кӧдірчелер. Чалбах чарыннығ кӱс тузындағы постаң ооллар сылағай сыннығ абахай хыстарзар сыныхти кӧр салчалар, танызып аларға харасчалар.
Тағ тайии тоозылза, улуғ кӱлет пасталыбысча. Андағ туста хайди арға-мӧрій иртірбес. Ат чарызына хынчатханнар, сахлатха салӌаң ахчаларын сананып ала, ӧктем ас-хырлар хатығ туйғахнаң хара палғасты хан тигірзер сығара тепклеп турчатхан орынзар маңзырапчалар. Кӱрес кӧрерге сағынчатханнары чон поохти чыылысхан орында тохтабысчалар, піреезін чиңіске кӧӧктіріп, ӱннері саңай харылғанӌа хысхырызарға тимде турыбысчалар.
Сарығлар аалынаң килген Колчинаев харындастар хаӌаннаң сығара кӱрес мариинда прайзын утчалар. Оларнаң тиңни харбасчаң чапчаң паза кӱстіг ооллар табылбинча. Аннаңар марыға тимнелген сыйыхты харындастарның піреезі хайди даа холға киріп аладыр. Мында даа кирек андағ оңдайнаң парча. Харбазарға сыххан кӱресчілерні пір дее ӱр іліндірбинчелер, саңай сас ойда тастапчалар. Андағ нимені кӧріп, Сарығлар аалының чуртағӌылары оңнығ ӧрініспинчелер, матап сууласчалар: мӧрій оларни полды.
- Тохтаңар, сыйых пирерге маңзырабаңар. Пістің кӱресчібіс, Илбей оол, амох чидер, - сууласчалар тӧӧдегілер.
Чон сурынчатханда, кӧмес сағып аларға чаратханнар. Прайзы Тӧӧ чирі чолынаң харах албинча, хайдағ андағ алып-кӱлӱк килче ни тіп сағыпча. Мына тӧӧдегілер ӧрчіліг хысхырыс сыхтылар: «Илбей читті!.. Илбей килді! Пістің саблығ кӱресчібіс ол полча!»
Тағ тайиина чыылысхан чон саңай ай-сым. Аалӌы оолзар сыныхти кӧрчелер. Сынап таа, поғда-сыдир оол полтыр, харбасса ла, харбасхадағ. Че Колчинаев харындастар даа чиңіс тударға кӧнік парғаннар, тӧдір пазынарға сағынминчалар даа. Чон-чахсы харбазарға тимде турчатхан алып-кӱлӱктерні ибірібісті. Колчинаев харындастарның пірсі Тӧӧ чирінең килген кӱресчіні пастаң азахха, азахтаң пасха читіре сыныхти кӧр турча. Сах андох кӧместең-кӧместең изі чохтанып пастабысхан. Аалӌы оолның кӧрген кӧрізі кӧс осхас, тынған тынызы чалын осхас. Тастаза ла, тастаадағ, силзе ле, силгедег чіли тимде турча, марығ чарғыӌызының чарадиин сағыпча. Мына олар чібек хурларынаң пик тудынызыбыстылар. Марығ чарғыӌызы кӱрезіп пастирға чаратча.
Колчинаев харындастарның пірсі оңарарға даа маңнанмин халған, сах андох сас ойда тастатхан. Таштып чиріндегілер саңай ах-тик турғлапчалар: пірдеезіне утырбинчатхан кӱресчі мына, алныларында чатча. Андағох оңдайнаң Илбей Колчинаев харындастарның прайзын сас ойда тастады. Таштыптағыларға хайдағ уйат - сыйых Тӧӧ чирінің кӱресчізінің холына кіргедег. Чох, іди полбасха кирек. Аннаңар даа, неке, Илбейнең чаба хуӌахха хабызарға Колчинаев харындастарның пабазы сых килді. Час чазап салған даа полза, тудынчатхан тудынызы ам даа пик. Че кӧпті кӧрген, кӧйее чалғаан ирен дее ӱр сыдаспады. Кӱресчілер хабырғаларына тӱс парғаннар, пір тиңе азах узына тура хонғаннар. Че марығ чарғыӌызы тоғазығны тохтатхан, улуғ кізінің пурнынаң хан ах сыххан. Чиит туста айдас кӱресчі полғаны пілдірче.
Амды тӧӧдегілернің ӧрчіліг хысхырысханы хай-хай ырахха тарапча - Илбей чиңіс тутты, мӧрій оларни полды. Кӱрес марииның чиңісчізіне тимнелген сыйыхты Тӧӧ чирінің алып-кӱлӱгі холға кирді нооза. Анзына хайди ӧрінмес, суулас кӧдірбес. Ол даа сылтағнаң чир-суғӌылары, хазыр харбазығларда ізестіг чиңістер тутхан Илбейні махтап, ир тӧрізе, андағ тӧрирге кирек тіп, улуғ поғдархаста пастырыс чӧрчеткеннерінде, Колчинаев харындастарның пірсі кинетін не кізілер аразында Акинча оолны кӧр салтыр. Анзы, таштыптағылары саңай хыра утырчатханына хомзынып, позы алынӌа сым-туюххан ӧктемненіп, азахтарын на алыстырарға маңнанмин турча ба хайдағ. Аннаңар кӱреске чайалған Колчинаев харындастарның пірсі, паза даа ӱр саадабин-чубанмин, постаң оолны, сала даа ікінӌілебин, холынаң тудып, чон алнынзар сығар килтір.
- Тохтаңар, аалӌыларыбыс, тың на маңзырабаңар, - аар-пеер таразарға тимде турчатхан тӧӧдегілерні тохтатча ол.
- Пір хати сас ойда тастадып, махаң ханмады ба, ай оол? Пістің Илбей пір дее кілебес, ікінӌізін дее чатыр салар, - кӧгліг хатхырысчалар тағ тайиина килген аалӌылар.
- Талазығ чоғыл, Илбей - илбек кӱресчі. Ағаа пасхазы чох полза, ибзер айланар алнында пу оолнаң харбас кӧрзін, - алаң ас парған Акинчаны чон алнына сығара ідібісті анзы.
Андағ сӧстерні истіп, тарасхлап пастабысхан чон-чахсы табырах ла нандыра айлан сыхты. Нӧӧс, нӧӧс Илбейнең харбасчаң кӱресчі табылды Таштып чиріндегілер аразында? Кем полӌаң андағ махачы алып-кӱлӱк? Пу тусха читіре Илбейні, хара чирдең кӧдіріп, тастаӌаң кізі табылғалах полған нооза.
- Харбасхазың, я? Кӧрді поларзың, аал-ӌының хынчатхан микезі - ырғах суғып тастиры. Син аннаң хорыхпа, ырғах сухса, сах андох позын учухтырыбыс, - сыбыхтапча Колчинаев харындастарның пірсі, Акинча Карамашевке чібек хур хурчапчадып.
Мындағ туста чон сым турар ба - кӧгліг суулас сах андох ырах тарабысхан. Оларны истіп, хазаннар хыринда хайынчатхан ипчілер дее, абахай хыстар даа кӱрес кӧрерге чӱгӱріс килділер, сах андох Акинчаны чиңіске кӧӧктір сыхтылар. Тӧӧдегілер дее соона халбинчалар, хай-хай артых суулазып, оңнығ ла ӱӱктеліспинчелер, пістің оол хайди даа утып алар тіп хысхырысчалар.
Кинетін не прайзы ай-сым пол парды. Соонда турчатханнары ниме пол парғанын кӧрбин халғаннар. Алнындағылары иңнілерін не хыймыратхлапчалар. Ол даа сылтағнаң, кізілер алнынзар іділізе тӱскеннер - прайзы анда ниме полчатханын кӧріп аларға харасча. Харын даа, Колчинаев кӱресчі Акинчаны чирдең кӧдіре тартарға, чалбах иңніне одыртыбызарға маңнанған. Сах андох ӧрчіліг хысхыр сыххан: «Мына чиңісчі!.. Мӧрій пісти полды!»
Чиит оолның утызын таныхтап, хайдағ улуғ кӱлет пасталды. Прайзының ахсында Акинчаның на ады - чоо махтапчалар, сыбыра чиңіс тударға алғапчалар. «Чир ӱстӱ, пас чӧрчетсе ле, нымзах пілдірче. Сас ойда тастатханда, хатығ полтыр», - піди махтаптыр Акинчаны Тӧӧ чирінің саблығ кӱресчізі Илбей!
Автор :
Арсентий КАРАМАШЕВ, Акинчаның оолғы
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
27 | 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде