ЧИРІБІСТӀҢ ХАРА СУҒЛАРЫ СООЛБИНЧА
30.06.2021
Хабарлар
Поғдархас. Пістің чонның аразында Иннокентий Сафьянович Чичинин чіли чуртазын техническай наукаларға чарытхан кізі паза чоғыл даа, неке
Техническай наукаларның докторы Иннокентий Сафьянович Чичинин Новосибирсктегі Академгородоктағы геология паза геофизика институдының ӧӧн наука тоғынҷызы полған. Ол сағын таап алған «Тайга» паза «Вибролокатор» тиріглер хазнаның тилізіне, аның экономиказына хай син хозым иткенін паалаҷаа даа чоғыл. СССР изелер тусха теере аның тоғыстарынаңар искіріглер чазытта тудылғанын чоныбыс ідӧк пілбинче полар. «Тимір кӧзеңе» чох иділгенде ле, Иннокентий Чичининнің позынаңар пасхан чоохтары, хара сууҷахтар чіли, сығып пастааннар. Пӱӱнгі хабарымда ана оларның кизектері тузаланылча.
И.Чичинин: «Мин 1933 чылда Хакас автоном облазындағы Хойбал аалда тӧреем. Пӱӱнгі кӱнде Хойбал чазызының іскеркі саринда Сойан-Сус ГЭС турча.
Чичина - кічіг суучахтың ады. Ол илбек чазының хойнында кидеркі саринда ағып одырча. Пасталығ класстарға аалдағы школазар чӧргем. 1946 -1951 чылларда Ағбандағы национальнай школа-интернатта ӱгренгем. Ортымах ӱгредіг алған соонда Ленинградтағы университеттің физика факультедінзер кіргем. Андар пір ле ӧӧн кӧстегнең парғам - пос холынаң иткен ядернай бомбаларны капиталисттернің пастарынзар тӱзір турарға. Ноға? Чаа тузында ӧскен палаларны андағ сағыстығ поларға ӱгрет салғаннар! Чаа, тоозылбиң аннаң андар узараан полза, пісті камикадзелер ит саларға оой поларӌых, неке.
Ленинград кӧңніме кірбеен. Ол мағаа «тастығ хап» чіли пілдірген. Мин анда Сибирьнің хыри-пазы чох чазы-тайғаларына тың сағынҷаңмын. Аннаңар «ол хаптаң» озып алар ӱчӱн «Физика Земли» кафедраны таллап алғам. Аның специалисттерінең тӧстелген экспедициялар Пустығ тиңісте, Антарктидада, Таймырда, Чукоткада паза даа пасха ыраххы чирлерде тоғынҷаңнар.
Университетті тоосхан соонда мині аспирантурада артыс салғаннар. 1960 чылда Россияның наука академиязының Сибирьдегі пӧлиинің геология паза геофизика институдынзар тоғынарға ысханнар...»
1962 чылда чиит ученай Иннокентий Чичинин «техническай наукаларның кандидады» атты маңнаныстығ арачылабысхан, 1980 чылда, тізең, техническай наукалар докторларының санын хозыбысхан.
Тиксі алза, ол, чуртазы тооза наукада істеніп, сейсмология киреене улуғ хозым ит салған. Аның тоғызының синін паалир ӱчӱн, пастап мындағ нимелерні чарыт пирерге кирек тіп санапчам.
Пӱӱнгі кӱнде газты паза нефтьті 3-4 километр чир алтындағы хадыллардаң аныпчалар. Че ол орыннарның оңдайларын пілер ӱчӱн, пастап чир тӱбінде 40 - 50 километрде хайдағ хадыллар паза олар хайди чатчатханын істезіп аларға киректелче. Андағ тоғыстарны геофизиктер сынағлар алнындағы сынағлар тіпчелер. Че алнындағы чылларда андағ сынағларны иртірерге 6-7 суднодаң пӱткен улуғ экспедиция ла сыданчаң. Оларның пірсі сейсмостанцияның тоғызын толдырчаң. Пасхазы «Миг-2» ниик вертолетты, чир ӱтечең тирігні, телефон проводтарын тартчаң тягач-амфибияны паза чара чачырастарны итчең тиріглерні тарт чӧрерге кирек полған. Іди чачырас соонда чир тітірезінің сигналларын хобырар ӱчӱн кӧп тус, кӱс паза хорадығ киректелҷең.
Иннокентий Чичининнің сағыс тӧреен - сейсмостанцияны холда ал чӧрчең чемоданға ла кир саларға. Ол регистратор радио сигналлары пастыра позы ла тоғынып пастап турарға кирек!
Ученайның сананыстары хоостыра, вертолет пір учуғыста ла, андағ 5 - 10 регистратор турғыс салза, экспедицияның пір чылның планын толдыр турар.
Иннокентий Чичинин: «Аппаратура хайдағ поларынаңар сағыс минде тыып парғанда, ол темаа чол азарға киректелген. Че аны тилідеріне институтта ізеніс чох таа полған. Аннаңар геофизика пӧлиинің устағ-пастаана сурығ турғысхам - пу темаҷа тоғыс апарылбаза, мин институттаң парыбызарбын! Олар, ӱрӱк парып, мині устағҷызар чидін килгеннер. Ол, хайхап парып, теен: «Хайди іди? Піске киректелчеткен аппаратураларны, сағын таап, сығарарынаң пір килкім институт айғасча нооза! Мында, тізең пір ле кізі! Кирек нимеде?»
Анаң ол автоматика паза электрометрия институдының директоры теен: «Страдиваринің скрипказын идерінде краснодеревщик ле полғаны асхынах. Анда кӧглерні истіпчеткен хулах киректелген. Чичининнің анзы пар осхас. Аны минзер тоғынарға ызыңар. Піс аннаң хада сейсмикаа кирек нимелерні сағын таап турарбыс». Ол полған 1964 чылда...»
Пістің чир-суғҷыбыс сағын тапхан «Тайга» аппаратура тиксі Совет Союзындағы, ол санда Антарктикадағы паза Арктикадағы, сынағларда ӧткін тузаланылған. Олох туста «Тайга-2» тирігнең Семипалатинсктегі атом полигонында чазыттығ оңдайнаң істезіглер иртірілгеннер. Анда пазылған сейсмограммаларны «перестройка» тузында ла пасха хан чирінің ученайларына пиргеннер.
Иннокентий Сафьянович Чичинин 1968 чылда «Тайга» аппаратуразы ӱчӱн ВДНХ-ның алтын медальынаң таныхтатхан.
Иннокентий Чичинин: «Амды хайди минзер «вибрация» тема чапсын парғаннаңар чоохтап пирим. 1963 чылда чайғызын пір сейсмопартиянаң хада «Тайғаның» киректерінең айғасчатхам. Анда пір таныс геофизик американецтер сейсмограммаа кирек искіріглерні чирні тітіредіп нимес, аны сілігіп алып алчалар теен. Мин олар аны хайди алып алчатханнарын сизін салғам. Академгородоксар айлан килгенімде, оларның журналларында ол оңдайнаң пазылғанын хығырып алғам. Хайхаам. Формулаларымзар алҷаас кір парған полбазын тіп сағынғам. Хати-хати сыныхтаам. Алҷаас чох полған. Андада пазох сағысха тӱзібіскем - хайди минің оңдайымны чуртасха киріп аларға? Ол оңдай, американецтернің «Вибросейсінең» тиңнестірзе, аймах кӧрімнерҷе артых паза тӱзімніг полған. Соонаң аны частотнай «Вибролокатор» адап салғаннар. Нимее кирек ол локатор? Кізілерге пілдістіг ползын тіп, олаңай ла кӧзідімнернең тузалан кӧрерге чарир.
Кӧп хадыллығ тураларда чуртапчатхан кізілер тура чирде пик турча ба, чох па тіп сағысха тӱсче поларлар. Чир тітірезе, салғахтарның кӱзі чир алтында 200 - 500 метрде хайдағ хадыллар чатчатханынаң палғалыстығ. Хайда салғахтарның хуластанызы улуғ, ол орында кӧп хадыллығ тураны пӱдірерге чарабас пол парча. Анда пірее стадион алай парк тӧстирге чарир.
Ағбанда чуртапчатханнар чахсы пілчелер: Сойан-Сус ГЭС-тың тулғоры сайал парза, Ким суғча килген пӧзік салғах городтаң пір дее ниме артыспас. Тулғорның пик паза ізестіг турчатханын хайди сыныхтабызарға? Аны аймах саринзар сілігібізерге киректелче. Андада пӱдірігнің «ағырығ чирлері» ідӧк хуластанып пастирлар. Анзын ілезіне сығарып алза, оларны азынадох хуйахтабызарға чарир. Таныхтирға кирек, Сойан-Сус ГЭС устағҷыларынаң пістің палғалыс паза чӧптезіг пар. Мағаа, тізең тӧреен чир-суумзар, Хакасиязар, кил турар сылтағ пар пол турар...»
Хойбал чазызының оолғы Иннокентий Сафьянович Чичинин ах чарыхтаң 2016 чылда парыбысхан. Ас саннығ чоннаң сыххан кізі пу чуртаста улуғ іс артыс салған. Амды аның чолын оолғы, физика паза математика наукаларының докторы Алексей Иннокентьевич Чичинин аннаң андар узаратча. Чирібістің хара суғлары соолбинча!
Автор :
Евгений ТОЛМАЧЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы