КӦП ХЫҒЫРҒАНЫ ЧУРТАС ЧОЛЫН АСЧА
03.09.2021
Хабарлар
Пос кӧрізі. Ӱртӱн айы пасталыбысханда, пістің республикадағы школаларда 74 муң азыра олған ӱгреніп пастабысхан, 8400-че пала пастағы классха килген
Мин пастағы классха 1961 чылда парғам. Ол кӱн минің сағызымнаң сыхпинча. 1 сентябрь иртен іҷем мині иртӧк турғызыбысхан. Мин ӧрчіліг усхун килгем. Пастағызын на школаа парчам нооза! Иирдӧк тимнеп салған школа формазын кизібіскем. Ол туста пістің чааҷыларни осхас форма полған: пора ӧңніг гимнастерка паза ыстан, чылтырах пряжкалығ хур паза андағох чылтырах сарығ мархалар, ағаа хоза дуб ағас пӱрлері хоосталған кокардалығ фуражка.
Пістің Хызыл Ағбан аалыҷахта (амды Пырған аалы) онҷа сӧбіре чуртаан, аннаңар школа, магазин, клуб паза чарытхы даа чох полған. Телевизор-радиолар тӱсте дее чох полғаннар...
- Табырах азыран, тігіне олғаннар школаа парирлар, - маңзыратхан іҷем. Мин кӧзенексер кӧрібіскем - сынап таа минің арғыстарым, ідӧк чазанып, ырах нимес чолха Ис пилтірі аалзар парчалар.
Мин, читіре дее азыранмин, тимнеп салған рюкзакты паза ӱӱҷіктең ӱс килген чахайахтарны тудынып, ибдең сығара чӱгӱргем. Анаң арғыстарыма чидіп алып, пис километр оортах школазар чоох-чаахнаң табырах чит парғабыс.
Пісті, 1-ғы класстағыларны, иргі школанаң хости наа ла пӱдір салған ікі хадыллығ ағас школазар линейка соонда апарғаннар. Классар кіріп, піреезі, орын пылазып, ітклескен дее. Мин, чахсы ӱгренерге сағынып па, таң, пастағы парта кистіне одырыбысхам. Іди пасталған минің школадағы ӱгредіг чылларым.
Мин ноға пу хабарымны пазарға чаратхам? Школада ӱгренчедіп, мин ноға-да алгебра, геометрия, физика паза химия уроктарына хынмаҷаң полғам. Ол предметтерҷе, кӧні чоохтаза, хомай ӱгренгем. Че мин литература паза тархын уроктарын чидікпин сағыхаңмын. Книгалар хығырарға най хынҷаңмын. Хайдаң пасталған полҷаң ол минің книгаларға пар чоғымнаң тартылғаны? Позым даа пілбинчем. Че амды, писатель полып, школаларда олғаннарнаң тоғазығлар иртірчетсе, мин оларға саблығ совет писательі Максим Горькийнің сӧстерін чоохтапчам: «Все что во мне есть хорошее, я обязан книгам». Мин дее, книгалар хығырбаан ползам, пу синҷе кізі поларҷыхпын ни?
Минің пабам пір класс ла тоостыр, іҷем - тӧрт класс. Аннаңар пістің ибде пастап книгалар чох таа полғаннар. Соонаң, учебниктердең пасха, хоос литература даа пол сыххан.
Минің пабам «Ис» совхозында чабан полып тоғынҷаң. Чайғы каникуллар тузында пабам мині совхоз хойларын хадарарға хада апарҷаң. Пір отараны (муңа чағын хой) ӱс чабан, теестезіп, ӱзер кӱн хадарҷаң. Чайғызын, тізең, піреезі отпускка парыбысса, алты даа кӱн хадарарға килісчең. Чайғызын хойларны ырах тағларзар пірее 10 - 15 километр оортах чайлаға апарыбысчаңмыс. Іди, ибдең ырах нинҷе-де кӱнге парыбызып, ниме идерзің зе. Ізіг кӱннерде, хойларны тағлар ӧзеннерінде кизекти ӧскен ағастар аразынзар кире сӱрібізіп, анаң иирге теере ол хойлар сӧрӧнде чораахтанмин чатчалар. Ол туста мин, хабыҷахтаң книга сығарып, хығырып чатчам.
Ис пилтіріндегі аал библиотеказында пістің Хызыл Ағбаннаң парған Дора Макаровна тоғынҷаң. Ол мағаа таныс хоостыра нинҷе дее кирек книга пирҷең. Пір кізее тӧрт-пис книгадаң артых пирілбинчеткен нооза. Мин ол книгаларны ӱс кӱн аразына хығырыбысчаң полғам. Маңнанмазам, ибзер киліп, хығырхаңмын. Чайғызын аалдағы олғаннарға тоғыс кӧп полҷаң: інек-пызолар, хойлар хыраа кір парбазын кӧрерге, чир тамаан суғлирға, яблах одалирға паза даа аннаң пасхазы. Аннаңар мин, иирде одырып, сала хараа тооза книга хығырҷаңмын. Паба-іҷем перін турғаннар: «Нимее хараазын, хығырып, харах ардатчазың?» Сынап таа, пістің чарытхы чохтаңар, керосинніг лампа чариина хығырчазың. Пірееде лампада керосин тоозыл парза, чоон яблахтың ортызын ойыбысчазың, андар чағбан хайах урыбызып, аннаң андар халын чіпті салып, кӧйдірібісчезің - чарытхы пол парча. Соонаң, фонариктерге чидініп алғанда, от хазаазы ӱстӱнде хараазын фонарик чариина книга хығырчазың.
Пабам мині хакас кип-чоохтарны паза алыптығ нымахтарны позына хығыртчаң. Пірееде піс ол книгаларны алып, пістің аалдағы улуғ частығ апсах-инейлерзер парып, анда хығырҷаң полғам. Улуғлар, книгада пазылған кип-чоохтарны истіп, «мынзы саба, андағ нимес полған» тіп, талаза халҷаңнар.
Армияда полғанда, минің кӧп книга хығырғаным ідӧк туза полҷаң. Политика ӱгредіглері тузында замполит, пісті стенеде ілілген улуғ картада хайда хайдағ хазна орныхчатханын сыныхтап, пісті ол карта пастыра сӱрҷең полған. Мин, тархын паза чорыхчылардаңар книгалар хығырған кізі, Африка паза Австралия хыриндағы кічіг хазналарны паза олтырыхтарны чахсы пілҷең полғам. Аннаңар картада оларны оой ла кӧзіт турғам. Соонаң замполит мині ол политзанятиелердең позытхан. Мин армияда даа орындағы библиотеказар пазын салғам. Библиотекарь, минің іди книга кӧп хығырчатханымны кӧріп, сурыбысхан: «Син кибелістер пасча поларзың?» «Я, пасчам», - чойланыбысхам. «Мағаа кибелістеріңні кӧзіт пир», - сурынған ол. Іди Пушкин, Есенин паза пасха даа поэттернін кибелістерін хығырып, оларға кӧӧгіп, нинҷе-де кибеліс пас салғам. Библиотекарь ипчі аны сизінген дее полар, че ол мині хайди кибеліс алай чоох пазарға ӱгреткен. Ана андада, неке, минің улуғ литературазар пастағы хаалағлар иділген полар.
Армиядаң киліп, пір чылҷа тоғынып, Ағбанда ӱгретчілер институдының хакас тілі паза литература пӧлиинзер кірібіскем. Олох чылда мин Михаил Еремеевич Кильчичаков устаан «Таң солбаны» литература кружогының араласчызы полыбысхам. Пір чыл пазынаң Москвадағы Литература институдында ӱгренерге ӱлӱс тӱскен. Институт соонда пістің республикадағы «Ленин чолы» (ам «Хакас чирі») газетада тоғынып пастаам...
Книгалар хығырбаан ползам, кем не поларҷыхпын? Миннең хада ӧскен арғыстарымның піреезі, ачығ суға пастырып, чуртас чолын тоос салған. Хай піреезінiң чуртазы саба саринзар парыбыс турған.
Мин ам даа книгалар хығырчам. Кізі чуртас тооза ӱгренче нооза.
Автор :
Илья ТОПОЕВ
Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы