Чонны санға аларының салтарларының пастағы томына хайдағ искіріг кирілгенін чарытчабыс

Пу наада Хазна статистиказының федеральнай службазы 2021 чылда ирткен чонны санға алған салтарларның пастағы томын сығарыбысхан. Чоохтирға кирек, Россияның законнарынҷа тиксі хазнада чуртағҷыларны санға алары 10 чыл пазынаң кӧріл парған. Алында ол 2010 чылда ирткен, аннаңар пазағызын хазна 2020 чылда иртірерге пӧгінген, че наа чуғынҷах ағырығ тараан сылтаанда ол 2021 чылға кӧзірілген. Хызылчар крайынҷа, Хакас Республикаҷа паза Тыва Республикаҷа устаныс пастығының орынҷызы Татьяна Шаршова пастағы салтарларнаң таныстырча.

– Тиксі чонны санға аларында чыылған искіріге тӧстеніп, Россияның субъекттерінде город-­ааллар чуртағҷыларының саны пиріл парды. Чонны санға аларында чыылған искіріг салтарлары чардыхти чарыдылча. Аны Росстат тимнепче паза,  алынҷа сурығларға чарып, позының официальнай сайтында сығарча (https://rosstat.gov.ru). Полған на сан пиріcте чон саны, чуртапчатхан орны, нациязы,  тілі, ӱгредии паза чуртас сині таныхталча. Сайттың «Статистика» пӧ­лиин­де «Чонны санға алары паза істезіглер» пӧ­лікті азарға кирек. Андар кірзе – «Чонны санға алары» пастағы пӧліксер иртерге. Анда 2020 чылның чонны санға алғанынҷа искіріглер сығарыл турар.

Пастағы том пӱӱл орғах айында сығарылған. Ол чуртағҷыларның санына паза чуртап­чатхан орнына теелче. Ол сӧс алнынаң, 11 таб­лицанаң паза методика чӧптерінең пӱтче. Ағаа хоза сан пиріске алған сурастырығ кӧзідімге пирілче. Прай ол искіріг азых, аннаң хынған на кізі таныс полар.

– Ноға хазнабысха чонны санға аларға киректелче?

– Россия правительствозының демография по­литиказының концепциязы хазна чуртағҷыла­рының санын тиңниріне паза ӧзіc оңдайларын тӧcтиріне кӧcтелген. Хазнабыстың ӧӧн пӧгіннеріне чуртағҷылар санын ӧскірері, чуртас синін чахсыландырары, чуртас узағын 75 часха читірері кiрче.

Халғанҷы 30 чыл аразына республикабыс­та паза пасха регионнарда кізілернің ӱреені, тӧ­реені паза кӧскені демографияны тӧстепчеткен ӧӧн кӧзідіглерге саналчалар. Олар чон саны хы­зырылчатханын, чуртас узағы синчеткенін кӧ­зітчелер. Коронавирус тымозында анзы уламох кӧрінген. Халғанҷы ӱс чыл аразына пу ағырығдаң ӱрееннер саны ӧс парған. Чуртағҷыларның кӧсчеткені ідӧк таныхталча. Кізілер пос­тарына истіг орын тілепчелер, аннаңар килчелер паза парчалар.

Аның ӱчӱн хазнабысха, пу сидіксініcтерні пӧ­гер ӱчӱн, демография алызығларының тирең іс­те­зии киректелче. Пӱӱнгі кӱнде андағ оңдайны чонны тиксі санға алғаны ла пирче. Салтарлар 2021 чылның чарыс айының пастағы кӱніне тимнелчелер. Чуртағҷыларны тӧреміл чуртапчатхан ор­нында, паспорт хоостыра нимес, санға алғаннар.

– Хакасиядағы чуртағҷылардаңар пастағы сал­тарлар ниме искірче?

– Республикада 2021 чылның чарыс айының пастағы кӱнінде тӧреміл чуртапчатхан 534 муң 795 кізі санға алылған. Санға алылған чуртағҷыларның 245  муң 777 кізізі ирен алай 46 проценті, 289 муң 18 кізізі ипчі алай 54 проценті полча. Республика чуртағҷыларының 68,4 проценті алай 365 муң 712 кізізі городта чуртапча, 31,6 проценті алай 169 муң 83 кізізі – аалда чурттығ. Он чыл ара­зына городта чуртапчатханнар саны 1,1 процентке хозыл парған, салтарында, аалда чуртапчатханнар саны хызырылча. Пу саннарға тӧс­теніп, регион ӱлгӱзі аалзар чуртағҷыларны тартар программалар тимнир тіп сағынчам.

2010 чылдаң сығара республика чуртағҷыларының саны 2400 азыра кізее хозыл парған. Сибирьдегі федеральнай округта Хакасия чуртағҷылар санынҷа сигізінҷі орында турча, соонда Тыва паза Алтай республикалар халча, Россия­да – 71 орында. Паза пір чахсы салтар – республика Россияның чуртағҷылары саны ӧскен 28 регион санына кірче.

– Россияда чи чуртағҷылар саны тың алыс­ты ба?

– Хазнабыста 2021 чылның чарыс айының пас­тағы кӱніне 147 миллион 182 муң 123 кізі сан­ға алылған, 2010 чылдағызынаң 1,4 процентке алай 2,05 миллион кізее кӧп. Ол санда 46,5 процент ирен алай 68 миллион 431 муң 580 кізі паза 53,5 процент ипчi алай 78 миллион 750 муң 543 кізі саналча. 110 миллион азыра чуртағҷы алай 74,8 проценті городта чуртапча, 37,1 миллион азыра кізі алай 25,2 проценті – аалда.

– Муниципалитеттерҷе чуртағҷылар саннарын тиңнестірдер бе?

– Пастағы томдағы искіріг хоостыра, он чыл аразына Хакасияның ӱс муниципальнай пӱдізінде чуртағҷылар саны хозылғаны таныхталча: Ағбанда, Харатаста паза Ағбан пилтірі аймаанда. іди Ағбан городта 184 муң 8 кізі санға алылған, 2010 чылдағызынаң 20 муң кізее кӧп, Харатаста – 78 муң азыра кізі, 3300 кізее кӧп, Ағбан пилтірі аймаанда – 48 муң кізі, 8,5 муң кізее кӧп. Пасха город-аймахтарда чуртағҷылар саны хызырылча. Иң пілдірте – Саяногорскта. Пу город­та, округтағы поселок-аал чуртағҷыларынаң хада, 56 муң 755 кізі санға алылған, 2010 чылда­ғызынаң 6,6 муң чуртағҷаа асхынах.

Абазада 12 муң 272 кізі чуртапча, ол, тізең, 4,8 муң чуртағҷаа асхынах. Боград аймаанда андағох хомзыныстығ саннар. Чуртағҷылар саны 2010 чылдағызынаң 4400 кізее асхынах паза 11 муң 497 кі­зее тиңнелче. Пасха город-аймахтарда мындағ сан­нар пирілче: Сорығ город округында (Сорығ г., Сойғачы п. паза Халтар аал) – 11 муң 23 кізі, Ал­тай аймаанда – 24 муң кізі, Асхыс аймаанда – 39 муң 651 кізі, Орджоникидзе аймаанда – 10 муң 114 кізі, Пии аймаанда – 17 муң 926 кізі, Таштып аймаанда – 15 муң 679 кізі,  Шира аймаанда – 25 муң 27 кізі. Тиксі алза, республикада иң асхынах чуртағҷы Сорығ городта, Боград паза Орджоникидзе аймахтарында саналча. Он чыл аразына чуртағҷылар саны иң асхынах Таштып аймаанда синген – 903 кізее.

– Теес хоостыра амды хайдағ искірігҷе салтарлар тимнелче?

– ӱртӱн айы тоозылғанҷа, чуртағҷыларның частары хоостыра cалтарлар иділер тіп сағынчам, анаң чуртағҷыларның ӱгредиинеңер, гражданст­возынаңар, нациязынаңар паза тіллерінеңер, кӧс чӧрчеткенінеңер, парызынаңар, хоныхтар са­нынаңар паза пӱдізiнеңер, тӧрееннерде­ңер, то­ғынчатханнардаңар паза чурт оңдайлары­наңар салтарлар иділер. Тиксі 11 том сығарылар.