«Хакас чирінің» тіл хайраллирына паза тилідеріне хозымы
21.06.2023
Хабарлар
Терминология комиссиязы
Хакасия пазының орынҷызы Михаил ПОБЫЗАКОВТЫҢ устаанынаң ирткен
Комиссия чыылии. Ирткен неделяда Хакасия правительствозы туразында Терминология комиссиязының теестегі чыылии ирткен
Ӱзӱріге ікі ӧӧн сурығ сығарылған: «Хакас чирі» газета хакас тілінің тилізіне хозым итчеткені, Асхыс аймаанда хакас тілінең тузаланчатханы.
ХАКАС ГАЗЕТАЗЫ
Чыылығда ученайлар, хабарҷылар, культура, ӱгредіг, национальнай политика министерстволарның кізілері араласханнар. Ӧӧн сурығҷа «Хакас чирі» газетаның ӧӧн редакторы, филология наукаларының кандидады Радион Сунчугашев чоох тутхан.
Хайдағ хозым итче «Хакас чирі» газета тӧреен тілні хайраллирына паза тилідеріне? Газетада наа сӧстер сығарылчатханын хығырығҷылар чахсы сизінче поларлар. Олар удаа орыс тілінең хакас тіліне тілбестелчелер, халғанҷы чылларда хабарҷыларға ідӧк пасха хан тіллерінең кірген cӧстернең кӧп тоғынарға килісче. Улам саннығ технологияларнаң, интернетнең палғалыстығ сӧстернең. Кӧзідімге, «цифровая образовательная среда», «мессенджер», «виртуальная реальность» паза даа пасхазы. Англия алай ба орыс сӧстерін хығырығҷыларға пілдістіг иде читір пирер ӱчӱн, хабарҷыларға аймах-пасха килістіре сӧстерні тілирге, улуғ опыттығ хабарҷыларнаң кӧп чӧптезерге килісче. Ӧӧн редактор Радион Сунчугашев чоохтағлардағы полған на орыс сӧске хайығ салча. Пірее сӧсті хакас тіліне тілбестеп алар оңдай полза, сах андох тілбестирге чахыпча. Кӧзідімге, хазна президенті 2023 чылны «Год учителя паза наставника» тіп чарлаан. Хабарҷыларның алнында сурығ турыбысхан – хайди «наставник» сӧсті пос тіліне тілбестирге? Чӧптер кӧп полбаан: «чоллағҷы» алай ба «кӧстегҷі». Тренерлерні «кӧстегҷілер» тіп адирға чарир. Аннаңар Радион Дмитриевич «наставник» сӧсті «ӱгредіг кӧстегҷізі» пазарға чарат салған. Анзы иң килістіре тіп санапчабыс.
Мына піди «Хакас чирі» газетада наа сӧстер пӱтчелер. Хабарҷыларның тоғызының 30 – 40 проценті – ол тілбестеглер. Ол «Кӱн таңмазы», «Россияда» рубрикалар, хазна органнарының пічіктері паза даа пасхазы. Сынында тілбесчілерге ӧнетін ӱгренерге кирек. Ол алынҷа профессия нооза. «Хакас чирінде» пар хабарҷылар, хайзылары пу профессияа ӧнетін ӱгренгеннер, пасхазы устарын тоғыс пастыра тилітчелер, таптапчалар.
«Хакас чирі» газетаның ӧӧн редакторы Радион Сунчугашевтің таниинаң, экономиканаң, культуранаң, производствонаң палғалыстығ наа сӧстерні хакас тіліне аның морфология, синтаксис паза лексика оңдайларына тӧстеніп пӱдірерге килісче. Кӧзідімге, табығ – находка, амғы туста – выборы; албан – подать, дань, амғы туста – налог; публичная власть – халыхтар ӱлгӱзі, контрольно-счетная палата – сыныхтағ-сананыс палатазы паза даа пасхазы.
– Хакас тілін пайыдар тоғыс газетада ӱзілбинче паза тохтадылбинча. Хабарҷылар ӧӧнінде литература тілінең тузаланчалар, че хығырығҷыларның материалларындағы диалектизмнерні тӱзетпинчелер. Кӧзідімге, ӧдік – маймах, кӧк нир – ноңных, порчо – чахайах паза пасхазы. Аннаңар «Хакас чирі» газета пос тілін хайраллирында, аны пайыдарында улуғ хозым итче тиирге чарир, – таныхтаан чооғында ӧӧн редактор Радион Дмитриевич.
Олох туста амды газета-журналларға сидік оңдайларда тоғынарға килісче. Хайди искірген Радион Сунчугашев, халғанҷы пис чылда почта пӧліктері чабылчатханда, почтальоннарның чал ахчазы хызырылчатханда, тоғыс хозылчатханда, почта тоғынҷылары тоғыстаң санасчалар. Аның сылтаанда газета-журналларға пазындырарға паза тарадарға сидіктең сидік ле полып одырча. Ідӧк газетаа сайтнаң тоғынар алынҷа специалист киректелче.
Хакасия правительствозындағы Терминология комиссиязының теестегі чыылииның араласчылары газетаның улуғ тузазын таныхтааннар паза хай пірее сурығларны пӧкчең оңдайлар хоостыра чӧптер пиргеннер. Іди газета сайтынзар прай материалларны сығарары, электроннай пазынысты тилідері, газетаа пазынысты сыйлир сертификат тимнирі, наа рубрикалар кирері, чоохтағларны ипти пӱдірері паза пасхазы.
АСХЫС АЙМАА
Терминология комиссиязының теестегі чыылиинда Асхыс аймаа пазының орынҷызы Евгений Костяков чоох тутхан. Евгений Юрьевич муниципалитетте пос тілі хайди тиліпчеткенін искірген. Аның таниинаң, муниципалитетте хаҷан-да хакас телевидениезі тоғынған. Че чуртасха саннығ технологиялар кір сыхханда, аның кирексінізі чіт парған. Пола-пола телевидение чабыл парған. Амды аны хатап тоғындырар ӱчӱн кӧп ахча киректелер. Че Асхыс аймаанда хакас радиозын истіп, искіріглер піліп аларға чарир. Хайди таныхтаан Евгений Юрьевич, чуртағҷылар хакас тілінең сыхчатхан эфирлер санын хозарға сурынчалар. Аннаңар аймахтың устағ-пастаа пу сурығны пӧгер оңдай тілепче. Ӧӧн сидіксініс – хакас тілінең орта, иптіг чоохтанчатхан специалистті таап алары.
Асхыс аймаанда чол танығлары, хазна учреждениелерінің аттары, табығлар бюлетеньнері ікі тілнең пазылчалар, олған садтарында, школаларда ӱгредіг ідӧк орыс паза хакас тіллерінең апарылча. Че анзы ағырсымнығ сурығны пӧгерге полыспинча.
– Олғаннар интернетте кӧп тус иртірчеткеннеңер паза іҷе-пабалар палаларын пос тіліне ӱгредерге кӱстенминчеткеннеңер, олғаннар тӧреен тілнең асхынахтаң асхынах чоохтанчалар. Аннаңар олған садтарына паза школаларға ла ізенерге кирек чоғыл, – таныхтаан чооғында Евгений Костяков.
Сынап таа, іҷе-пабалар палаларын пос тіліне ӱгредерге кирексібинчеткен cурығны хазна даа, ӱгредіг организациялары даа пӧк полбастар. Мында іҷе-пабаларның сағыс-кӧрізін алыстырарға кирек.
Хакасия правительствозы туразында ирткен Терминология комиссиязының теестегі чыылиинда ідӧк Хакасиядағы тіл, литература паза тархын наука-істезігліг институттың тіл секторының устағҷызы, филология наукаларының кандидады Ирина Чебочакова «Хакас тілінің орфографиязы» сӧстікке кирілчеткен алызығлардаңар чарыт пирген.
Сом Дина Карамчаковани
Оксана СУНЧУГАШЕВА
Автор :
Оксана СУНЧУГАШЕВА
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 26 | 27 | 28 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
