Чон сухсунын хандырып алған
21.06.2023
Хабарлар
«Айран сузы» ӱлӱкӱнде пай столлар салылған
Пайрам. Асхыс аймаандағы Оңхак аал хыриндағы «Улуғ Хуртуйах тас» музейде кибірге кір парған «Айран сузы» ӱлӱкӱн ирткен
Иртеннең сығара музейде чон хайынып пастаан, араласчылар пай столлар тимнееннер. Прайзы чарғыҷыларны хайхадыбызарға кӱстенген. Ағбан пилтірі аймаандағы Томыҷахтар аалынаң килген аалҷылар ідӧк «Алтын стол» марығда аралазарға килгеннер. Хайди таныхтаан пу аал чуртағҷызы Лариса Чебодаева, столға иттең тимнелген чиис салылған. Томыҷахтағылар аннаң хыйма тимнебіскеннер. Ідӧк сӱт ас-тамаа сығарылған: пызылах, айран паза пасхазы. Айран кибірли ачыдылған. Ӱлӱкӱн араласчылары андар мӧӧт хозыбыстырлар. Паза томыҷахтағылар чистектердең морс идіп, аны тоортыбыстырлар. Пус кизектерін олар ідӧк айранға хосханнар.
– Айранны піс ибдегі сӱттең итчебіс. Айран хордиина аннаң кӧп арах сӱт урыбысчабыс. Ачып сыхса, кӧместең сӱт хосчабыс. Ӧӧнінде иир сай іди иділче, – чоохтапча Лариса Геннадиевна.
Фаина Таскаракова ӱлӱкӱнге оолларынаң хада Ағбаннаң килген. Пу пайрамда Фаина Сергеевна пастағызын на араласхан, ол санда «Алтын стол» марығда. Ӱлӱкӱнге ол пурунғыларыбыс иткен ас-тамахты сығарған. Аның талған, хан, аймах палых, сӱт, айран, ӧріңме паза пасха даа чиис полған. Айранны паза талғанны Фаина Сергеевна позы итче.
– Айран хордии минің полған, сӱтті аалдағылардаң садызып алчам. Палаларым айранны хынып ісчелер, талғанны чіпчелерӧк. Талғанны мин пуғдайдаң итчем, аны термомиксте тартчам, – чоохтапча Фаина Сергеевна.
Хайди таныхтапча «Улуғ Хуртуйах тас» музейнің директоры Оксана Горбатова, «Айран сузы» ӱлӱкӱн пастағызын 2016 чылда ирткен, пӱӱл ол сигізінҷі хати таныхталча. Мында кибірли айран хордиин, айран худын сабландырчалар. Пӱӱл пайрамда кӧп кізі араласхан, аалҷылар аймахтардаң паза городтардаң килгеннер. Ідӧк Хакасияда чуртапчатхан аймах нациялығ чон полған.
– Пӱӱл Тун пайрам полбааннаңар, пеер кӧп кізі килген полар. Алындағы чылларда мында айран хордиин алып, анаң Тун пайрамға сыхчаң полғаннар. Аннаңар піс ӱлӱкӱннерібісті чоныбыстың ӧӧн пайрамы алнында иртірерге кӱстенчебіс, – чоохтаан Оксана Сергеевна. – Программа хоостыра пістің тӧрт ӧӧн марығ кӧрілче: «Алтын стол», «Айран махтанызы», чииттерге кӧрілген «Ынархас кӧглері» арға-мӧрій паза «Тулупты орта читірері». 2023 чыл Хакасияда Чииттер чылы тіп чарлал парған, аннаңар «Ынархас кӧглері» марығ чииттер аразында ирткен.
Ӱлӱкӱн пасталғанда, музей тоғынҷызы Галина Тюкпиекова Улуғ Хуртуйахтаң «Айран сузы» иптіг ирт парзын, чоныбыс пай, ынағ чуртазын тіп сурынған. Аның соонаң музейдегі тастың алнынзар ас-тамах салылған, килген чон аны ӱс хати ибірібіскен.
Хайди таныхталған пайрамда, чарых кӱн паза ах ай тигірзер сых килзелер, олар ах ӧңніг тадар ибін чарытчалар. Ол Айран ханның чурты полча. Айраннығ ідісті чоныбыс кӧрзін, аннаң тосханҷа сыйлаттырып, сухсунын хандырып алзын. Айран хан, алнынзар сығып, килген чонны алғыстаан.
– Аарлығ тус килді, айран худын кӧдірҷең тус читті. Аны Ӧӧркі чайааннарға ызарбыс, Айран пазы – айран худы. Айран пазы – айран кӱзі, – чоохтаан айран ээзі полчатхан кізі.
Алғыстас сӧстерін читіріп, ол харындас-пиҷелерін чон алнынзар хығырған. Потхы, Пызылах, Абыртхы паза Сӱт чон алнынзар сыхханнар. Айран хан чоныбыс пай чуртазын, чазылар оттығ ползын, хакас чон толдыра чуртаснаң чуртазын тіп алғаан. Хазанның чабии азылғанда, айран худы тигірзер ызылған. Айранның пастағы ӱлӱзін сустып аларға Кызластағы ортымах школаның ӱгретчізі, чон ӱгредии отличнигі, Хакасияның паза Россияның саблығ ӱгретчізі Мария Кызласоваа ӱлӱс тӱскен. Ол айран ӱстӱн ідіске урған. Айранның ӱстӱ ээзіне часка, хазых ағылча, кӧп чыллығ чуртас сыйлапча.
Чонда айран хайди пол килгеннеңер кип-чоохтарнаң таныстырғаннар. Ол суух нимені тӱрк чоннар хас-хаҷаннаң ісчеттірлер. Айранны хаҷан даа аарлааннар. Аннаң улуғ аалҷыларны сыйлапчалар. Ол, сухсун хандырып, кізіні тосхырча, хазиина улуғ туза ағылча. Айран хордиинаңар кип-чоох пар. Оларның пірсінде пір ипчідеңер чоохталча. Ол, інекті саап алғанда, сӱттіг ідіссер ос ағастаң иділген самнахты салыбысхан. Иртензер сӱт ачып партыр, наа тадиин пирген.
Пасха кип-чоохта айран хордиинаң иділче. Пір туста, ӧзӧгістіг аар чылларда, мал саны хызырыл сыххан. Иң чабал пызоның ахсында айран хордии хайраллал халтыр. Чахсы тус пасталыбысханда, ол пызо аны, сығарып, чонға сыйлап пирген. Амды сӧбірелерде аймах-пасха айран ісчелер. Піреезі аны наа ла саалған сӱттең, кем-де кӧк сӱттең ачытча. Че хайдағ даа полза, айран кізее улуғ туза ағылча. Ӱлӱкӱнде айранның ӱстӱн аукцион пастыра садыбысханнар. Аны Фёдор Горбатов 10000 салковайға садызып алған.
Чонны пайрамнаң алғыстирға «Улуғ Хуртуйах тас» музейнің директоры Оксана Горбатова, Асхыс аймаандағы культура устанызының ӧӧн специализі Артур Мамышев, Хакасия правительствозындағы муниципальнай пӱдістер тоғызынҷа пӧліктің пастығы Григорий Митюхляев, республиканың Улуғлар чӧбінің нандырығлығ хачызы Любовь Аёшина, «Благодарение» полызығлығ чыындының устағҷызы Тарика Торокова паза Хакасияда чуртапчатхан тӱрк чоннар пірігістерінің устағҷылары сыхханнар.
Хайди таныхтаан Оксана Горбатова, прай тӱрк чоннарның иң аарластығ суух нимезі айран полча. Ӱлӱкӱнде полғанына ла айран хордиин алып аларға оңдай полған.
Артур Мамышевтің сӧстерінең, «Улуғ Хуртуйах тас» музей хакас культуразын на нимес, тиксі Россия культуразын піріктірчеткен кін пол парған. Ол мыннаң мындар саблан турзын.
Григорий Митюхляевтің таниинаң, айран чоныбыстың ікінҷі халазы полча. Пістің чазыларыбыста інектер, хойлар паза аттар чӧрчелер. Ол хоных мыннаң мындар ӧзіп одырзын. Тӧреен чирібіс сабланзын, ӧңнензін.
Алғыстастар соонаң пайрам араласчылары аймах кӧрімнерде марығласханнар. Музей ибіре сарыннар, тахпахтар чайылғаннар. «Алтын стол» араласчылары аалҷыларны татхыннығ чииснең ӧріндіргеннер. Ӱлӱкӱнде прайзы даа айранны тосханҷа ізіп алған.
Улуғ алғыс «Улуғ Хуртуйах тас» музей устағ-пастаана паза тоғынҷыларына. Пайрам пӧзік синде ирт парар ӱчӱн, олар прай кӱстерін салғаннар.
Сом авторни
Тимнеен Антон ЧЕРТЫКОВ
Автор :
Тимнеен Антон ЧЕРТЫКОВ
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
