Алыптығ нымахта чонның кӱлӱк пілізі
23.06.2023
Хабарлар
Хакасия искусствозының саблығ деятельі
паза чон артизі Кучен Ай Чарых Сайын форумда чоох тутча
Форум. 15 – 18 июньда Бишкекте чоннар аразындағы нымахчыларның паза эпосоведтернің пастағы чыылии полған
Анда сойаннар, сахалар, пӱрӱттер, хырғыстар, башкирлер, калмыктар, узбектер, алтайлар, мооллар, Хакасиядаң чир-суғҷыларыбыс Хакасия искусствозының саблығ деятельі паза чон артизі Кучен Ай Чарых Сайын паза ХакНИИЯЛИ-ның устағҷызы Нина Майнагашева араласханнар.
Ноға форум пастағы тіп саналча? Алындағы чылларда нымахчылар паза наука тоғынҷылары чара полҷаңнар. Амды прайзы хада полды, удур-тӧдір чоохтазып, полғаны ла позының сағыс-кӧрізін искірген: хайди нымахты пӱдірерге, хайди паза хаҷан аны ызарға. Полған на чонның позының кибірлері пар.
– Пастағы ікі кӱн Бишкекте «Манас» Национальнай академияда чыылысхабыс, нымах ысхабыс, – чоохтапча Ай Чарых Сайын. – Соонаң Иссык-Кульдаң оортах тағлар аразындағы аалзар парғабыс. Ол піcтің Ылырсы алай Хызыл хара суғ аалыҷахтарға тӧӧй. Сіліг чирлер. Анда тағ тӧзінде пӧзік хайа чатча. Аның хыринда піс сарчын турғыс салғабыс.
Минің пір ле сағыс – нымахчыларны тоғынҷылар чіли идіп аларға. Амғы туста нымахчының пір дее нимезі чоғыл. Пос тус халза, хайда-да нымах ызарға кӱстенче. Нымахчы профессия чіли поларға кирек, андада орта полар.
Нымах кибірлерінің тирии пісте ле халған. Хакас хайҷылар сӧӧк алнында хайлапчалар. Пасха чонның андағ кибір чоғыл, че мының алнында полған.
Форумда чыылысхан чоннарның аразында хырғыстарның паза узбектернің алыптығ нымах ызары чахсы хайраллалча паза тиліпче. Оларның «Манас» академиязы паза театры пар.
– Нымахта пар пір ӱзік. Алып хайдар-да парча, анаң пірее аалға чит паричатса, таға сыхса, хызыл тілінең «ӱс пӧрімні сығаботхан» тіпче. Пірдеезі аны тілбестеп полбинча. Мин кічіг полғанда, кирі іҷем тіҷең: «Чонның ӧзені – ол ӱс пӧрім: тіл, ат паза хуйах». Алып пастап ӱс пӧрімні кӧрче, анаң тағ хырына сығып алза, «тігі саринда хыри-пазы чох аал турча. Ортызында ах пайзаң иб». Ӱс пӧрім пар полза, чонның ікі дее кізі халза, ол кӱлӱк чон. Аны кічігдең сығара палаларға чоохтирға кирек, – таныхтапча Ай Чарых Сайын. – «Айдолай» алыптығ нымахта «Читі частығ Хан Чачах аттығ олбу-солбу сабылып одыр» пазылча. Мының алнында тіҷеңнер, пір час – ол алты чыл. Читі чылға теере арачынны холда тударға, улуғларнаң хада одырарға чарадылбаҷаң. «Алты частығ Алтын Теек пірне іспеен» тіп пазылча олох «Айдолай» алыптығ нымахта. Ағаа иреет читірчелер, че ол іспинче, чарабас, читі час чоғыл ағаа ам даа. Алты часты пістің чылларға айландырза, 36 частығ пол парча. Алыптығ нымахтарда иң улуғ алыптар 9 частығ полҷаңнар, олар уғаа кӱлӱк паза хыйға саналҷаңнар.
Кізее ӱс хати ат пирілҷең. Тӧрізе, чабал ниме апарыбыспазын тіп, сола ат пирҷеңнер. Ӱc час толза, амғы туста ол 18 чыл, ағаа чиит алай час ат пирҷеңнер. Кӧзідімге, Мирген, Айас паза пасхазы. 7 час тол парза (42 чыл), андада халын ат пирҷеңнер: Хан Молат, Ханнығ Хылыс, Алтын Арығ.
Палаларны пастағы класстаң сығара, школа тоосханҷа, алыптығ нымахха ӱгредерге кирек. Анда пістің чонның кӱлӱк пілізі халған: хайди чуртирға, тудынарға, пу чуртаста ниме идерге, хайдағ хылыхтығ поларға.
Алыптығ нымахха паланы пір кӱнге, пір айға алай пір чылға ӱгрет полбас. Пастағы класстаң сығара паланы алыптығ нымахха ӱгретсе, 17-18 частығда ол хыйға, пик ӧзенніг кізі полар. Ноға чон мының алнында пик полҷаң? Нымахчылар алыптығ нымахтарны кӱннің сай ысчаңнар. Чон оларны исчең.
Пістің чирібіске 3 – 5 нымахчы чидер. Пір кізі асхынах. «Ӱлгер» ансамбльдаң, тӱрче полза, Тӱлбер Пӧгечі, Мирген Иргит кӱстіг нымахчылар пол парарлар. Нымахты ызарға маңзырирға кирек чоғыл. Позым нымахты 1994 чылдаң сығара пӱдіргем. Андада мағаа 24 час полған. 2016 чылда чон алнынзар «Айдолай» алыптығ нымахты ызарға сыххам. Алнында позым пасхан «Сибер Чылтыс» паза «Ай Чарых Хан» нымахтарны ысчаңмын.
Кучен Ай Чарых форумда чыылысхан чонға «Айдолай» алыптығ нымахты ысхан. Хырғыс чирінзер ол позының чатханын алып алған.
Ай Чарых Сайын кічіг полғанда, Асхыс аймаандағы Сафрон аалда чуртапчатхан кирі іҷезі Чӱчек Кученова аны, иртен иртӧк усхурып алып, радио хыринда одырт салҷаң. 6.00 часта СССР гимні ойнабысхан соонаң алыптығ нымахтар пасталҷаң.
Ідӧк піс Бишкектегі нымахчылар форумында араласхан ХакНИИЯЛИ-ның устағҷызы Нина Семёновна Майнагашеванаң чоохтазып алғабыс. Ол мындағ танығлар иткен:
– Россияда чуртапчатхан чоннарға пӱӱнгі кӱнде тилекейде саннығ технологиялар тузында тіллерін хайраллирға сидік тус парча. Аннаңар форумның ӧӧн cурии – хайди чоныбыстың чӱзерлеп чыллар хайраллалған кибірлерін, алыптығ нымахтарын мыннаң мындар хайраллап халары паза таңдағы тӧлге аны читір пирері. Ідӧк пӱӱнгі кӱнде хайҷыларның паза нымахчыларның ӧӧн тузаларынаңар чоох парған. Кӧбізіне мындағ кӧріс чағын: хайҷылар иргі тустаң сығара кізінің сағызын пӱдірчеткен кізілер полғаннар. Пӱӱнгі кӱнде кӧп учёнайлар аны чоохтапчалар. Чонның культуразында прай паалағлығ кӧстеглерні хайҷылар тутчаңнар паза чонға читірҷеңнер. Алыптығ нымахтарда чонның ибіркі чайаанға кӧрізі, философиязы пар.
Піс, форумның араласчылары, Тилекейдегі чоннар аразындағы организацияны тӧстирге чӧптезіп алғабыс. Ол піcке алыптығ нымахтарны, кибірліг культурабысты хайраллирға, тилідерге паза хайҷы-нымахчыларның тоғыстарын кӧдірерге полызар. Организацияның ӧӧн туразы Бишкекте орнығар, анзынаң прайзы чарасхан. Хырғыстарның «Манас» Национальнай академиязы пар. Ол – наука-істезігліг учреждение. Аның тоғынҷылары манасты істесчелер, аны сабға сығарчалар. Кыргызстанда манасты толдырчатхан кізі кӧп. Олар палаларны ӱгретчелер.
ХакНИИЯЛИ устағҷызы Нина МАЙНАГАШЕВА «Манас» Национальнай академиянаң чӧптезіг итчелер
Ікінҷі чарадығ полған ХакНИИЯЛИ паза «Манас» Национальнай академия хада-пірге тоғынардаңар. Піс оларнаң хада проекттер идербіc. Итсе, піс хада хаҷанох тоғынчабыс. Кӧзідімге алза, 2022 чылда Бишкекте «Сказители Евразии» кинде чарыхха сых парған. ХакНИИЯЛИ аны тимнирінде ідӧк араласхан. Анда пістің хакас учёнайларның тоғыстары сыхханох.
ХакНИИЯЛИ-да фольклор секторы прай алыптығ нымахтарнаң тоғынча. 2022 чылда «Фольклорное наследие хакасского народа» серияның пастағы томы сыххан. Андар 10 алыптығ нымах кір парған. Ол 1945 чылдағы экспедицияның материаллары. Пӱӱнгі кӱнде ікінҷі томы тимнелче. Андар 11 алыптығ нымах кірер.
Форумда Россияның ӱс регионының наука тоғынҷылары Нина Семёновна Майнагашеваа (Хакасия), Розалия Асфандияровна Султангарееваа (Башкортостан), Тамара Михайловна Садаловаа (Алтай) «Манас» Национальнай академияның Аарластығ академигі пӧзік ат пирілген. Ол мыннаң мындар хада тоғынарын таныхтапча.
Мындағ форум ікі чылда пір хати иртіріл турар.
Сом «Манас» Национальнай академияның ВКонтакте страницазынаң
Автор :
Татьяна ТЮТЮБЕЕВА
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
