Кiчiг Чыланнығ аалдаң кӧп саблығ кiзi сыххан
09.08.2023
Хабарлар
Чыланнығ аалның кӧрімі
Чир-суубыс мында пасталча. Таштып аймааның тайғалығ чирлері чайғы туста уламох кізі хайиин тартча. Тағлар аразында орныхчатхан ааллар кӧгерчеткен чир-чайаанның хойнында истіг ле турғлапчалар
Аалны тилідері
Андағ аалларның пірсі Пыдырах аал чӧбінзер кірчеткен Чыланнығ аал полча. Ол улуғ нимес хакас аалында хыйға паза чайаачы кізілер чуртапчалар. Аннаң сыхханнар Хакасияның чон писательлері Анатолий Егорович Султреков, Валентина Гавриловна Шулбаева, Хакасияның чон артизі Кирилл Георгиевич Султреков, хоосчы, писатель, композитор, «Хакасияның чон узы» аарластығ атха пастағыларның санында турысхан Валентина Ивановна Тодышева (Тохтобина) паза 14 лётчик. Андох ӧскен филология наукаларының докторы паза хакас кафедразының профессоры Венедикт Григорьевич Карпов. Улуғ нимес аалда андағ саблығ кізілер чуртааны чыланнығдағыларның тӧреен-ӧскен чиріне поғдархас пирче.
Чыланнығ аалның пӱӱнгі чуртазынаңар Пыдырах аал чӧбі пазы Семён Михайлович Боргояков чоохтаан. Ол, аал чӧбі пазы полып, 2015 чылдаң сығара істен парир.
– Пістің Пыдырах аал чӧбінзер ӱс аал кірче: Пыдырах, Чыланнығ паза Харағай. Чыланнығда 100-ке чағын кізі чуртапча, 130 кізі санға алылған. Ол ыраххы ааллар санына кірче. Улуғ нимес тее аал полза, анда пасталығ класстар школазы, клуб паза фельдшер-акушер пункты пар. Чуртағҷыларға клубта пис тоғынҷаң орын пар, школада – тӧрт кізее, ФАП-та – тӧрт кізее. Ідӧк садығ туразы пар. Аның ээзі олох аалдаң сыххан Василий Султреков полча, сағам Таштыпта чуртапча.
2017 чылда аалда чарытхы тірӧстері алыстырылғаннар, че прай алыстыр полбаабыс, кизек чирде иргі тірӧстер халған. Иргі эмектерні кабельге алыстыр салғабыс. Орамаларда 20 фонарь турғызыбысхабыс, орамалар чарытхылығ. Ааллардағы чоллар аал чӧбінің хайиинда, піс оларны иптепчебіс, чыл сай сай урчабыс. Прай аалларда пір саңай иптирге киліспинче, аннаңар полған на аалда чолларны теести иптепчебіс.
Сӧп-сапты позыбыстың, аал чӧбі, техникабыснаң чыып, тӧкчең полғабыс. Полған на тура алнынзар техника килҷең, кізілер чыылған сӧп-сапты машиназар таарлабысчаңнар. Аны аймахтағы полигонзар апарҷаң полғабыс. Ол полигонзар прай чон умызын тӧкче. Сірер килчеткенде, кӧрген поларзар. Мының алнында андағ полбаан, умыс cеткадаң иділген сиденнің тастынзар сыхпаҷаң, амды, тізең, прай чайылча, тӱрчедең ол сӧп-сап прай Пыдырахсар чидер. Ноға-да поғыр-похсах саңай чолзар урылча, хайдағ сағыснаң иділче, пілдізі чоғыл. Мының алнында іди полбаҷаң. Іди полчатханы хомзындырча. Ирткен чылдаң сығара сӧп-сапты «Аэросити-2000» аалдаң тартча, неделяда пір хатап кил парча. Чуртағҷылар квитанцияҷа килген ахчаны тӧлепчелер.
Аалларда прай чон мал тудып чуртапча, парыстанча. Чыланнығда ідӧк пос хониинаң айғасчалар. Пілдістіг, тоғыс чоғыл, чуртирға паза палаларны ӧскірерге кирек. Аалда пічіктер хоостыра прай 13 кізі істенче. Мин позым Чыланнығ аалдаңмын. Пыдырахсар тоғысха кӱннің кил парчам. Аал чӧбінің специализі ідӧк Чыланнығдаң чӧрче. Пӱӱнгі кӱнде тоғыс чоғыл тіпчебіс, че аал чӧбінде тоғыс орыннары пар. Мағаа хоза специалист паза ӧӧн бухгалтер киректелче, че аалда килістіре ӱгредігліг кізі табылбинча. Чал ахчазы асхынахтаңар, ӱгредігліг кізілер килерге ынабинчалар. Іди килісче, тоғынҷаң орын пар, че кізі табылбинча, – чарытхан Семён Боргояков.
Таштып аймааның cоциальнай арачыланыс управлениезі чоннаң тоғыс апарча. Чуртағҷылар социальнай чӧптезіг итчелер. Чыланнығда ла писче сӧбіре чӧптезіг идібіскен. Амды хай піреезі ікінҷізін ол хазна хабазиинаң тузаланча. Хайди таныхтаан аал чӧбі пазы, ӧӧнінде чуртағҷылар ахчаларын мал тударына хоратчалар, мал садызып алчалар. Ідӧк пирілген ахчаларны техника аларына хорадарға чарир. Трактор садызарға ахча асхынах, че ағаа тиріглер алып аларға чарир. Кӧзідімге, чуртағҷылар от сапчаң, тырбаҷаң алай отты тӱрімге орааҷаң тиріглер садысчалар.
Чыланнығ аалда кӧп палалығ сӧбірелер пар, хайда ӱзер паза аннаң кӧп пала ӧсче. Сагалаковтарның паза Чебодаевтернің сӧбірелерінде 10-ар палаа читче. Олар, пос палаларын ӧскір салып, ӧкіс паза іҷе-паба хайии чох халған олғаннарны ӧскірчелер.
Аал чӧбі пазы Семён Боргояков улуғ нимес аалның сидіксіністерінеңер хысхаҷахти чарытхан.
– Пістің аалда чарытхы киреенең палғалыстығ сидікcіністер полча. Тыхтағ тоғыстары удаа иртірілчелер, аннаңар чарытхыны ӱзірібісчелер. Ідӧк, наңмыр чаап, тың чил полза, чарытхы ӱс парча, аннаңар чарытхы чох удаа одырчабыс. Пу сурығ чуртағҷыларны сағыссыратча, чарым кӱн чарытхы чох одыр салчабыс. Пӱӱнгі кӱнде прай даа ниме чарытхыдаң тоғынча. Аннаңар чуртағҷылар суғ даа чох халчалар паза чиис тее пызыр полбинчалар, – хомзынызынаң ӱлескен устағҷы.
Пыдырах аал чӧбінзер кірчеткен аалларның чуртағҷылары пілізіп, ынағлазып чуртапчатханын сизінгем. Мал даа хадарчызын табарынҷа чӧптезіп алчалар. Илееде аалларда ол сурығ пӧгілбин халча. Пыдырах паза Харағай аалларда малларны теестезіп хадарчалар. Чыланнығда, тізең, аал чӧбінде чӧптезіг идіп, клубтағы кочегарлар чайғы тусха мал хадарчылары полып істенчелер. Кочегарлар чайғызын тоғыс чох халчалар, аннаңар мал хадарчызына оларны чӧптебісчелер.
Пӱӱл Чыланнығ аалда тыл істенҷілеріне чарыдылған хумартхы тас турғызылған. Пыдырах аал чӧбінзер кірчеткен аалларда амды прайзында алынҷа Илбек Ада чаа араласчыларына, тыл істенҷілеріне хумартхы тастар турғызылған.
– Республиканың национальнай паза территориальнай политика министерствозы чыл сай муниципальнай пӱдістер аразында «Иң чахсы социальнай тузалығ проект» марығ иртірче. Пістің муниципальнай пӱдіс ол марығда сыбыра араласча. Ирткен чылда Пыдырахта тыл істенҷілеріне хумартхы тас асхабыс. Харағайда Илбек Ада чаа араласчыларына паза тыл істенҷілеріне чарыдылған хумартхы тастар пар. Піс пис чыл араласхабыс, пис чыл сыйыхтығ орынға турысхабыс. Пӱӱл, тізең, сыйыхтығ орынға сых полбаабыс. Пӧгін полған, Чыланнығда парк идерге, че ол проектнең ирт полбин салғабыс. Ачырғастығ пілдірген. Проект тимнирге піс пілчебіс, пасха муниципальнай пӱдістерге тимнирге полысчабыс, прай орта паза чахсы тимнелген полған, че ирт полбин салғабыс. Килчеткен чылда хатабох проектті чуртасха кирерге сіренербіс, марығда хатабох аралазарбыс.
Пістің муниципальнай пӱдіс, аймах программаларға кіріп, спорт паза олған площадкаларын, хумартхы тастар турғысхан. Чыланнығда, хаҷан-да хутух турған орында, наа паза сиденнелген хутух пӱдір салғабыс. Тоғысха килгенде, иргі клубтың ханалары ла тур халған полған, аны прай нааҷылирға, пӱдірерге киліскен, – сағысха киріп, чоохтаан Семён Боргояков.
Библиотека тоғызы
Чыланнығ аалның Культура туразында библиотека орныхча. Андар пар килерге чарат салғабыс.
Библиотекарь Екатерина Петровна Султрекова улуғ маң чохха тӱсчеткен – ревизия иртірче. Формулярларны сыныхтапчатхан паза талалых книгаларны алынҷа салғлапчатхан.
– Мин тың талал парған книгаларны саннаң суурчам. Оларны Таштыпсар макулатураа апарарға тимнепчем. Мының алнында макулатураа албаҷаңнар, пӱӱл ал сыхханнар.
Кізілер пирген книгаларны санға кирчем. Кирек чох алай пістің библиотекада пар книгаларны саннаң суурчам. Пірее книгалар, иргі дее ползалар, киректер.
Ам нименең чахсы? Библиотекаа наа книгалар пирілчеткені, писательлер книгаларын сыйлапчатханнары. Кӧзідімге, мына Анатолий Егорович Султреков книгазын сыйлаан («Кӧӧленіс кӧглері» книганың ӱзінҷі чардығын кӧзітче). Мына Валентина Гавриловна Шулбаева сыйлаан книгалар. Наа книгаларның кӧзідиин иртіргем, – чооғын пастаан Екатерина Петровна.
Чыланнығ аалда ӧскен саблығ профессор Венедикт Григорьевич Карпов библиотекаа илееде книга сыйлап пирген. Оларның санында хакас тілінең 1959 чылда сығарылған А.С.Пушкиннің нымахтары, 1957 чылда сығарылған И.С.Тургеневтің чоохтары паза пасха даа книгалар. Пу книгаларның страницаларын асса, хай пірее сӧстернің алты сиилік. Екатерина Султрекованың чооғынаң, Венедикт Григорьевич істезіг тоғыстарын пасчаң. Мындағ чапсых, хаҷанох сыххан книгалар тилем учурабинча.
– Олар пір дее чирде чоғыллар. Библиотеканың тиксі чыындызында саналғаннар. Аймахтағы библиотекадаң сыныхтағ килгенде, пу книгаларны алынҷа таныхтап саларға чахығ пиргеннер, аннаңар оларны алынҷа сал салғам, – теен Екатерина Петровна.
Пӱӱнгі кӱнге Чыланнығ аалдағы библиотекада 145 хығырығҷы пазын салған, ол санда 44 олған.
Хығырығҷылар Владимир Топилиннің книгаларын хынып алчалар. Аның чоохтары кӧбізінің кӧңніне кірче, піреезі оой хығырылча тіп таныхтапча. Аның чайаачызын хомайлапчатханнар даа пар. Таштыпта писательнең тоғазығ ирткенде, ол чыланнығдағыларға книгазында «Автордаң Чыланнығдағы библиотеканың хығырығҷыларына» пас пирген.
Чайғызын Чыланнығ аалзар аға-ууҷаларынзар, туғаннарынзар олғаннар ааллап килзелер, библиотекада пазын салчалар, каникулларға хығырарға киректелчеткен книгаларны алчалар. Аннаңар андағ улуғ нимес аалда хығырығҷыларның саны чуртағҷыларның санын асча.
Кӧбізі книгаларны тузында айландыр пирче. Че маң чох туста, чайғызын, книгалар холда тудыл парчалар.
Чыланнығдағы библиотека улуғларға «Дарья», «Лиза», «1000 советов» паза олғаннарға «Фиксики», «Простоквашино», «Чем занять непоседу» журналларға пазынча. Газеталарға пазынарға ахча пирілбинчеткенде, Екатерина Султрекова «Хакас чирі» паза «Земля Таштыпская» газеталарға позы пазынча.
От айында Екатерина Султрекованың кӧп тоғыс полған. Библиотекада олғаннарны чыып, оларға ойыннар иртірген. Школадағы олған лагерьінде дее тоғынарға киліс парҷаң. Чыланнығдағы олғаннар Пыдырахтағы школазар кӱнӧрткі лагерьге чӧргеннер. Екатерина Петровна пӱӱл чайғызын анда ікі хати ойыннар иртіріп тоғынған.
Екатерина Султрекова аал чуртазынаң паза сидіксіністерінең палғалыстығ сағыстарынаң ӱлескен:
– Кізілер Чыланнығдаң кӧсчетселер, най ачырғастығ. Чыланнығзар чуртирға килчетселер, ӧрінчебіс. Мында чиит сӧбіре он чыл азыра чуртаан. Олар Чыланнығдаңох сыхханнар. Ӱс пала ӧскіргеннер. Улиин Хакас национальнай гимназиязар ӱгренерге кир салғаннар. Ортын паза кічіг хызыҷахтары пастағы паза ікінҷі класста ӱгренгеннер. Cӧбіре пазы Ағбанда тоғыс таап алғанда, андар кӧс парыбысханнар. Мында тоғыс чоғылынаң сидіксініс.
Улуғ частығ чуртағҷы
Мария Кирилловна Сазанакова Чыланнығ аалның иң улуғ частығ чуртағҷыларының пірсі полча. Аннаң тоғазып алар ӱчӱн ибінзер парғабыс. Ууҷа очы хызы Валентинанаң хада чуртапча. Піс килгенде, сӧбірезі маң чохтанған, мал сохчатханнар.
Мария Кирилловна чуртазынаңар хысхаҷахти чоохтап пирген:
– Мин Чыланнығ аалда 1936 чылда тӧреем. 87 частығбын. Чаа тузында кічіг полғам, аннаңар ол тусты чахсы оңнабинчам. Най сидік чыллар полғаннар. Пабам чааға парбаан, улуғ полған. Аҷам Иван Кириллович Тохтобин Илбек Ада чаада чааласхан. Чаадаң ағырығ айланған. Граната чара чачыраанына саптырып, пазы ағырығ пол парған. Чайғыда даа хысхы пӧріктіг чӧрген, пас ағыриина сыдаспин. Ағырығ даа полза, колхозта тракторист полып тоғынған. Кинен пол парып, ӱр чуртабаан.
Совхозта інек сағҷаң полып тоғынғам. Аар тоғыста тоғынып, ағырығ пол парғам. Ідіс-хамыс чуурға сыданчамох, сосхаа чиис пызырбохчам.
Пис палалығбын. Улуғ хызым ӱреен, аның палазын ӧскіргем. Мин пархаа пай кізібін – 22 пархам пар. Очы хызымның оолғы, Стасигім, армиядаң киліп, ипчі алча. Чарасха тимненчелер. Ікінҷі оолғы армиядаң ам на килген. Очы оолғы Ағбанда тренерге ӱгренче, – теен Мария Кирилловна.
Аал аразында
Аал аразынҷа парчатханда, пір дее кізі тоғаспинчатхан. Аалнаң хости пилорама кӧрінчеткен, че анда кізі чох полған. Чуртағҷылар от тоғынып маң чохтанча поларлар. Библиотекарь Екатерина Петровнаның чооғынаң, пу туста Чыланнығ аалдағылар тағларда от пилетепчелер, аннаңар пилорама даа тоғынминча. Аның ээзі Виталий Кулумаевнең тоғазарға киліспеен.
Чолда мотоциклліг кізілер ойлат париғаны кӧрін парған. Пір тура хыринзар ойлат киліп, мотоциклні турғыс салғаннар. Оларны ипчі удурлаан. Аннаң танызып алғабыс.
– Минің адым Света Астанаева. Мотоциклліг апсағым Валера Султреков паза хонҷығым килгеннер. Піс Чыланнығда тӧрт чыл чуртап салғабыс. Пыдырах аалдаңмыс. Венедикт Григорьевич Карповтың туразын садызып алғабыс. Ол мында ӧскен. Мында 80 частығ ууҷа чуртаан. Анаң аның пархазы тураны піске садыбысхан. Олар тураны Венедикт Григорьевичтең садызып алғаннар.
Піс ӱс палалығбыс. Прайзы ооллар. Улии Герман 22 частығ. Ол Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас хазна университедінде программистке ӱгренче. Глеб 10 класс тоозыбысхан, Владимир – 6 класс.
Хада хонғаным идінҷекте тоғынча, тайғада ағас тимнепче. Мин тоғынминчам. Мында тоғыс чоғылынаң паза покостарға чирлер чидіспинчеткенінең сидіксіністер. Кізілер кӧп мал тутчалар. Пістің покостар – Пыдырахта. Пӱӱл от уйан сыххан. Отты тракторнаң саптырчабыс, – теен Светлана Астанаева.
Піс чоохтасчатхан туста Глебнең Герман, ӱӱҷік сиденін нааҷылир ӱчӱн, тірӧстерге оймахтар хасчатханнар.
Пӱӱнгі кӱнде сӧбіре мылча пӱдірче. Мылчаға ағасты хазнадаң тикке алғаннар. Ағасты тайғадаң постары cығарып, чазааннар. Кӱскӱзіне теере аны пӱдірібізерге пӧгінчелер.
Анаң, аал аразынҷа парчатханда, чиит оолға тоғас парғабыс.
– Минің адым Сергей Тохтобин. Мин Таштыптағы училищеде «Мастер сельскохозяйственного производства» специальностьха ӱгренчем. Ӱс чыл ӱгренібіскем, халғанҷы чылы халған, – позынаңар чоохтап пирген чиит оол.
Сергей рейс автобузына маңзырапчатхан. Таштыпсар киректерінең парчатхан.
От тоғызы
От тоғызы тузында аалда кізі дее кӧрінминче. Прайзы покосха чӧрібісче, аалда тоғыстаң на пар полбинчатхан алай эрінҷектер ле хал парчалар, неке. Ам аалда чапсых кізее тоғас таа пол полбаспын тіп, Центральнай орамаҷа индіре пастырғам. Улуғ тураның оградазында кізілер хайынчатханы пілдірген. Чағын пастырғанда, чалахай паза чоохчыл Лидия Сагалакованаң танызып алғам. Ол сӧбірезінең покосха парарға тимненчеттір, тракторлары сайбал партыр. Хонғаны Роман Сагалаков Павел оолғынаң трактор тыхтап парчатханнар. Сизінгенде, сӧбіре кӱстенҷік, туралары ӱр ниместе пӱдірілген паза оградада аймах техника турча. Хайдағ оңдайнаң алып алғанын сурғам.
– Аалда мал-хус тутпин хайди чуртир? Аннаңар піс маллар, таңахтар паза хастар ӧскірчебіс. Малларға хысхызына азых тимнирге кирек. Пістің кічиҷек покостар анда-мында орныхчалар. Пӱӱн чағынғы, чол ла кизіре, покоссар парчабыс. Покостарыбысты прай тракторнаң саапчабыс, ікі чылҷа, холнаң тоғынмин, техниканаң на хайынчабыс. Аның алнында холнаң тоғынҷаң полғабыс, аар пілдірҷең. Тракторнаң от тоғызы ниик паза табырах иділче. Техника алып алғанына ӧрінчем. Пастағы тракторны 2009 чылда, льготалығ кредит алып, садызып алғабыс. Ікінҷізін кредит чох алғабыс. Тракторға киректелчеткен тиріглер садысчабыс. Халғанҷызын, кредит алып, пресске чидінгебіс. Ол мал азиин тимнирін уламох нииктир, хуруғ отты тӱрімге орир. Аның алнында, прай отты чыып, уламға тастирға киректелҷең, аар полған. Пӱӱл пастағызын на пресснең тоғынарбыс, ізенчем, тоғыс ниик парар.
Пістің аал ыраххы аал тіп саналча, субсидия программазына кірчебіс, аннаңар мал ахчазын піске тӧлепчелер. Ол ахча тузалығ полча, покос тоғынарға солярка алып алчабыс. Ол программа чахсы хабазығ пирче, – чоохтаан Лидия Сагалакова.
Кӱлӱк студент
Чыланнығдаң сыхханда, от тимнепчеткен кізілер хайиибысты тартхан. Мал азии хайди пилетелчеткенін пілібізерге оларзар чол тутхабыс. Улуғ нимес ӧме тракторнаң сабылған отты, нанға тырбап, салачыхсар уламнаан. Трактор хыринда хайынчатхан иреннерге харығ полбин, тырбоснаң тоғынчатхан кізізер чағын пасхам. Ол Влада Чебодаева полған. Хакас хазна университедінің агро-технология паза экономика институдының тӧртінҷі курстағы студенті полча. Чайғы тынағ тузын хайди иртірчеткенін сурғам.
– Чайғыны чахсы иртірчем. Практика тоозылғанда, тынағ тузы пасталыбысхан. Мин ибзер килібіскем, иб аразындағы хайыныснаң айғазарға тіп. Сағам покос пасталыбысхан. Отты піс ікі сӧбіренең тоғынчабыс: тайымның паза пабамның. Мал азиин тракторнаң тимнепчебіс, саңай холнаң тимнирге аар поларҷых. Мал кӧп тутпинчабыс, посха ла чидер иде. От тоғынарға кӱннер тур пирзе, покосты ікі неделя аразына тоозыбысчабыс. Кӱннер турбаза, от тоғызына илееде тус парыбысча.
Пӱӱн от хурғап парған, ам аны уламға тастабызарға маңнанарға кирек. От наңмырға кір парза, ӱр хурғапча, покос тоғызы даа «сӧӧлін» парча. Кӱн турчатханда, чапчаң хайынарға кирек, – чоохтап, тырбозынаң чітіг хайынчатхан Влада Чебодаева.
Сомнар Дмитрий Сунчугашевти
Автор :
Наталья Тюкпеева, Оксана Челтыгмашева
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
