Тӧреен тіл тӧлдең тӧлге читірілзін
06.09.2023
Хабарлар
Хакасия пазы Валентин Коновалов хакас тілін тилідеріне улуғ хозым итчеткен чуртағҷыларға хазна сыйыхтарын читірген
4 сентябрьда – Хакас тілі кӱні. С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызы кінінзер хакас кип-азахтығ чон иртеезінең чыылызып пастаан. Ӱртӱн айының 4-ҷі кӱнінде прай хакас чон Хакас тілі кӱнін таныхтапча нооза! Ол піске улуғ пайрам!
Хакас тілі кӱні республика ӱлӱкӱннерінің календарьынзар Хакасия пазының чарадиинаң 2017 чылда киріл парған. Аннаң пеер піс аны чыл сай таныхтапчабыс.
– Аарлығ чуртағҷылар, алғыстапчам сірерні Хакас тілі кӱнінең. 1924 чылда ӱртӱн айының 4-ҷі кӱнінде ӧнетін комиссия тӧстелген, хайзы хакас пічиин паза учебниктерін тимнирінең айғасхан. Пу тоғысты піс 100 чыл узаратчабыс. Ікі чыл мының алнында минің чахиимҷа хакас тілін тилідерінҷе программа тимнел парған паза алыл парған. Аны хоостыра республикада хакас тілінең учебниктер паза кинделер сығарылча, пос тілін чахсы пілчеткен пастағы паза пизінҷі класстағы олғаннарның сӧбірелеріне ахча пирілче, аннаң даа пасхазы. Піс пу программаны аннаң андар алғыдарбыс. Аарлығ арғыстар, тӧреен тіл чітпезін, ол тӧлдең тӧлге читірілзін, – искірген айланызында Хакасия пазы Валентин Коновалов.
Анаң Валентин Олегович хакас тілін хайраллирына паза тилідеріне улуғ хозым итчеткен ӱгретчілерге, воспитательлерге, наука тоғынҷыларына, театрлар артисттеріне, хабарҷыларға паза даа пасхазына хазна сыйыхтарын читіріп пастаан.
«Хакасияның істеніс сабланызы» медальға В.М.Торосовтың адынаң Хакас книга издательствозының директор орынҷызы Нина Толмашова турысхан.
– Полған на кізінің тӧреен кӱні полча, Ада чир-суубыстың даа тӧреен кӱні пар. А ноға хакас тілібістің тӧреен кӱні полбасха кирек? Аннаңар ол республикада таныхтал сыхханы уғаа орта пастағ полған. Халғанҷы чылларда ӧӧркі пастыхтар тіл хайраллирына кӧп хайығ салчалар. Аймах программалар, законнар тӧстепчелер. Ахча читкіҷе пирілче. Нинҷе чарыдығлығ сӧстік, энциклопедия сығарыл парған? Хакас тілі учебниктерін дее алып алза, олар федеральнай реестрге кірглеп парғаннар. Олар пасха предметтер учебниктерінең тиңнес парғаннар. Ідӧк олар прайзы ӧңніг, хоостығ. Мының алнында андағ полбаҷаң.
Амды, минің кӧрізімнең, іҷе-пабаларның сағыстарын алыстырыбызарға халған. Тӧреен тілнің кирексінізін сизінзіннер.
Хакас тілі кӱнінде медаль алғаны мағаа ікі-ӱс хати ӧріністіг! Ӱлгӱ тоғызымны паалапчатханда, чахсох, че ол минің не кӱстенізім нимес, ол тиксі ӧменің тоғызы, – ӧрінізін чазырбинча Нина Антоновна.
Нина Толмашова Хакас книга издательствозында 12 чыл тоғын салған, аның алнында Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозында 16 чыл істенген. Ідӧк учебниктер тимнирінең паза сығарарынаң айғасхан. «Минің прай чуртазым хакас тілінең паза учебниктернең палғалыстығ», – тіпче ол.
Ағбандағы 1№ школаның хакас тілі паза литература ӱгретчізі Ирина Боргоякова «Хакас Республиканың саблығ ӱгретчізі» полыбысхан. Ӱгредіг киреенде ӱр істен салған паза профессионализмі ӱчӱн Аарластығ пічіктерні Хакасияның ӱгредіг тилізі паза квалификация кӧдірҷең институттың наука тоғынҷызы Алевтина Балгазина, Асхыс аймаандағы Пазадағы школаның хакас тілі ӱгретчізі Варвара Киргинекова паза Ағбандағы Н.Г.Булакиннің адынаң лицейнің хакас тілі ӱгретчізі Лариса Тинникова алғаннар.
– Пасха чоннар, чыылызып, пос тілі кӱнін таныхтапчалар. Кӧзідімге, орыстар пос тілінің тӧреен кӱнін писатель Александр Сергеевич Пушкиннің тӧреен кӱнінде, 6 июньда, таныхтапчалар. Пістің мындағ кӱн календарьда таныхтал парғанда, поғдархастығ! Пу кӱнде піс, той-пайларда чіли, чапсых кізілернең тоғазып алчабыс, чоох алысчабыс.
Піс Пазадағы школада пу кӱнні чыл сай таныхтапчабыс. Пӱӱл хой соххабыс. Хазанда істі-харыннаң чарбалығ ӱгре хайнатхабыс, хан пызырғабыс. Ідӧк оолағастар кӱресте кӱстерінең сынасханнар паза даа пасха кӧп мероприятие иртірілген.
Піс чыл сай аны пасха-пасха оңдайнаң иртірерге кӱстенчебіс. Ирткен чылларда Хакас тілі кӱнінде Ағбандағы чайаачыларны позыбыссар хығырғабыс. Олар палаларыбысты хакас кӧг тиріглерінең таныстырғаннар паза олғаннарны оларнаң ойнирға ӱгреткеннер. Пістің ӱгренҷілер кип-чоохтар тимнеп салғаннар. Ырҷы Аржан Тодош кил парғанох. Ӱгретчілер паза олғаннар ағаа матап морсынғаннар. Аның алында піc писатель Валерий Майнашевтің хызы Алинанаң тоғазығ иртіргебіс. Ол пасха даа артисттерні хада ағылған.
Пістің школада олғаннарның кӧбізі, пасха ааллардағы чіли, орыстирға кӱстенче. Школаа чӧргелекке пос тілінең чоохтасчатсалар даа, соонаң хазах полғлап парчалар. Удур-тӧдір кӧӧгісчелер нооза. Анатолий Бабаевтің паза Александр Косточаковтың палалары матлама чоохтасчалар. Пуох сӧбірелернің палалары тіл мариинда сыбыра чиңісчі полыбысчалар, – чоохтапча ӱгретчі Варвара Павловна.
Хакас учебниктер, хоос литература чон хайиина сығарылған
Пайрамнығ кӱнге С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызы кінінзер прай муниципалитеттернің делегациялары чыылысханнар. Хакасия пазы Валентин Коновалов 30 азыра кізее аймах-пасха сыйых читірген. Оларның ӱзінҷі чардығы Асхыс аймаандағы ӱгретчілерге пирілген.
Асхыс аймааның ӱгредіг управлениезінің специализі Ольга Карамчакова ӱгретчілернің ӱчӱн ӧрінче:
– Пӱӱн улуғ пайрам! Піс сыйыхтар аларға прай чоннаң килгебіс. 11 кізі! Пістің иң кічіг школаҷахтарыбыстың хакас тілі паза пасталығ класстар ӱгретчілері Аарластығ паза алғыстас пічіктеріне турыстылар! Хакасия ӱлгӱзі оларға хайығ айландырчатханы чӱрек ӧріндірче. Ағбанзар Сафрондағы, Пазадағы, Ӱс чулдағы, Индіркі Тӧӧдегі, Полтахтағы школаларның, Асхыстағы лицейнің ӱгретчілері килдібіс. Олар пастағы рядта одырғаннар, анда оларның ады-солалары пазыл партыр! Ӱгретчілер матап ӧрінчелер.
Ӱгредіг киреендегілердең пасха, сценаа ідӧк республиканың артисттері сыхханнар. А.М.Топановтың адынаң национальнай драма театрының, «Читіген» музыка-драма театрының артисттері, «Кӱн сузы» ансамбльның теелбекчілері паза даа пасха чайаачылар алғыстас пічіктерін алғаннар.
Хакас тілі кӱнін таныхтирға тиксі республикадаң чыылысханнарға концерт турғызылған. Анда С.П.Кадышевтің адынаң национальнай кіннің чайаачы ӧмелері араласханнар, кіннің фойезінде, тізең, ус холлығларның чайаачы ниме-ноозының, В.М.Торосовтың адынаң Хакас книга издательствозы, Хакасиядағы Чайаачылар туразы чарыхха сығарған учебниктернің, хоос литератураның кӧзідии чон хайиина сығарылған.
– Мин пайрамға Пилтір аалдаң читкем, уғаа чапсых кізілернең чоох алызып алғам, кӧг-сарыннар истіп алдым, – ӧрінізін чазырбинча тынағдағы Светлана Герасимовна Межекова. – Минің кӧрізімнең, амғы туста хакас тілін ӱгренеріне прай оңдайлар тимнел парған. Кем ӱгренерге пӧгінче, ол сағызын толдырып алар. Пір хати мин Асхыста хакас тілін ӱгредеріне чарыдылған тегілек столда араласхам. Анда Дора Прокопьевна Кочелорованың методиказы минің кӧңніме кірген. Ол паланы пурнада чоохтазарға ӱгретче, анаң хығырарға, соонаң пазарға. Палаларны иң пастап пос тілінең чоохтандырып аларға кирек нооза.
Хакас чоным пос тіліне хынзын, чоохтанарға уйатпазын. Кізінің тӧреен-ӧскен чирі пір ле полча, тіл ідӧк, аннаңар аннаң чоохтазарға кирек. Чииттер тӧреен тілнең ідӧк чоох алызарға чалтанмазыннар, андада оларға пасха чон аразында уйадыстығ полбас.
Ӱртӱн айының 5-ҷі кӱнінде прай республика «Тӧреен тілім – хакас тілім» пірге диктантта араласхан. Ол Хакас тілі кӱніне, Ӱгретчі паза ӱгредіг кӧстегҷізі чылына чарыдылған. Ӧӧн площадка Н.Г.Доможаковтың адынаң национальнай библиотека полған. Андар 60 азыра кізі пос тілінең ипти, алҷаастар чох пас полчатханын сыныхтирға килген. Ӱс орын тимнелген. Диктантты ӱгретчілер, учёнайлар, хабарҷылар, архив тоғынҷылары, искусство школазының специалисттері паза даа пасхазы пасхан. Оларға филология наукаларының кандидады Лариса Ильинична Чебодаеваның «Чӱректерібіс чабых нізе» чооғының ӱзігі хығырылған.
Диктант тузында
Чоохтирға кирек, Хакасияда пірге диктант 2018 чылдаң иртірілче. Анда чыл сай школалар, культура учреждениелері, библиотекалар араласчалар. Диктанттың салтарлары Тӱрк пічиинің паза культуразының кӱнінде, хайзы ӱртӱн айының ӱзінҷі позырағында таныхталча, искірілер. Анда чиңісчі полыбысхан чуртағҷыларға cыйыхтар паза сертификаттар читірілер.
«Тӧреен тілім – хакас тілім» пірге диктанттың тӧстегҷілері Хакасияның национальнай паза территориальнай политика, ӱгредіг паза наука министерстволары, «Хакас чирі» газета паза Н.Г.Доможаковтың адынаң национальнай библиотека полчалар.
Сомнар Дмитрий Сунчугашевти
Автор :
Оксана Сунчугашева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
