Истіг чир хаҷан-да мында чуртаан чонны нандыра тартча
06.09.2023
Хабарлар
Аңҷыл чон аалның кӧрімі
Чир-суубыс мында пасталча. Хакасияда 157 кічіг паза ыраххы аал саналча. Пірее аалларда 50-дең дее асхынах чуртағҷы. Пу син асхынах чуртағҷылығ ааллар ӧӧнінде тайға хыринда, уғаа сіліг чир-чайааннығ чирде орныхчалар. Пу чағында піс андағ орында, Аңҷыл чон аалда, пол килгебіс
Аал чӧбінде
Асхыс аймаандағы улуғ нимес Аңҷыл чон аал уғаа истіг орында орныхчатханнаңар искебіс. Тиктең нимес аннаң ырах нимес «Казанов» музей-заповедник паза «Кӱг» тынағ базазы орныхчалар. Аал чуртазын піліп алар ӱчӱн андар чол тутхабыс, че иң пастап аал чӧбінзер пар килерге чарат салғабыс.
Аңҷыл чон аал Асхыс чоғархы аал чӧбіне кірче. Аал чӧбі пазы Александр Кимович Окунев Аңҷыл чон аалдаңар чоохтап пирген.
Асхыс чоғархы аал чӧбінің пазы Александр Окунев
– Аңҷыл чон аалда 26 чуртағҷы, ол санда алты пала. Чурттығ тура – 10. Кӧп палалығ пір сӧбіре – Вероника Николаевна Чертыкованың сӧбірезі. Олох фермер полча.
Аалдағылар маллар, хойлар, аттар тутчалар. 484 пас мал, 861 пас хой паза 59 пас ат саналча. Покостар читкіҷе.
2018 чылда «Кічіг паза ыраххы аалларны хайраллиры паза тилідері» программа хоостыра аалда полған на тураа скважина сабылған. Олох программа хоостыра сыырат ибіре сиденнелген, олған площадказы пӱдірілген.
Чол фонды ахчазына аалда чол ит салғабыс. Анда чол чох полған. Чайғызын машиналар патчаңнар.
Ӱр ниместе орамада, кабель тартып, чарытхы ӱзӱрлеҷең 8 светильник турғыс салғабыс.
«Кічіг паза ыраххы аалларны хайраллиры паза тилідері» программа тоғынған туста Аңҷыл чон аалда пис тура пӱдіріл парған. Ол туста мал ахчазы чахсы тӧлелҷең. Андада чуртағҷылар мал кӧп тутчаңнар, мал ахчазын чахсы алҷаңнар.
Аалда сидіксіністер ам даа кӧп. 10 чыл мының алнында Асхыс суғ кизіре кізілер чӧрҷең тахта тыхталған. Ам аны хатап тыхтирға кирек. Чуртағҷылар анда машина чӧрҷең тахта пӱдір пирерге сурынчалар, че ахча чохтаңар, аны пӱдірер оңдай чоғыл, – теен Александр Окунев.
Аңҷыл чон аалзар хысха чолҷа парза, чол узуны 5 – 7 километрҷе, ибіркі чолҷа – 21 километр. Аннаңар чуртағҷылар чолны хызырыбызар ӱчӱн машиналар ирт полар тахта пӱдір пирерге сурынчалар.
Александр Окунев Аңҷыл чон аалның чуртазын чахсыландырарына хайдағ тоғыс апарылардаңар чоохтап пирген. Пӱӱл хысхызын чон чӧрчеткен тахтаны паза чағынғы чылларда тахтанаң аалға теере чолны тыхтабызары пӧгінде турча. Орамада чарытхы сурии аннаң андар пӧгілер, хоза 8 светильник турғызылар. Амды аал чӧбі чарытхыны ӱзӱрлир программаа кіріп аларға пӧгінче.
Чон айланча
Аңҷыл чон аалда уғаа чапсых Аршановтар сӧбірезінең танызып алғам. Аркадий Семёнович паза Карелия Ильинична пу аалда 2018 чылдаң чуртапчалар. Олар Сахалиннең кӧс килгеннер. Піс килген кӱн олар ӧскірчеткен паланың 4 чазын таныхтааннар. Аалдағыларны тӧреен кӱнге хығыр килгеннер.
– Сахалинзер 1973 чылда парыбысхам. Талайҷа пенсияа теере чӧргем, пірее 40-ча чыл.
Тынаға сыхханда, пеер кӧзерге сағыныбысхабыс. Мин Салғын аалдаң сыххам, ипчім пу аалдаң. Мында чуртирға истенчем. Маллар тутпинчабыс. Хоосха даа, адай даа чоғыл. Пірее хайдар парчатсабыс, тураны 2-3 кӱнге пиктеп салчабыс. Аннаңар пір дее мал тутпинчабыс, – чооғын пастаан Аркадий Семёнович Аршанов.
Анаң ол аалдағы сидіксіністердеңер чоохтап пирген. Оларның пірсі – аалда садығ туразы паза почта чоғылы. Пирік чулдаң автолавка килҷең, че халғанҷы ікіҷе ай ол килбинче.
Асхыс суғ кизіре тахта чоғылы аал чуртағҷыларын тың хомзындырча. Ол полған полза, Асхыс чоғархы аалзар чол хысха поларҷых. Аал чуртағҷылары Хазна Думазының депутады Сергей Соколзар айланыс ысханнар, че нандырығ килбеен. Аал чӧбі пазына чоохтааннарох.
Аркадий Семёновичнең Карелия Ильинична Асхыссар алай пірее пасха даа чирзер кирекнең парзалар, садығ туразынаң кирек ниме-ноо алып алчалар. Амды ирепчі Карелия Ильиничнаның чеенінің палазы Романы ӧскірчелер. Аны Асхыс чоғархы аалдағы олған садынзар ал чӧрчелер. Суғ кизіре тахта чохтаңар чол узун.
Карелия Ильинична Аршанова Аңҷыл чон аалда тӧреен. Пизінҷі классха Хакас национальнай школазар парған.
– Мында аға-ууҷам чуртааннар. Ағам Илья Егорович Ахпашев Илбек Ада чаада араласхан, анда палығлаттырған. Ол Казанов аалда управляющай полып тоғынған. Хаҷанох чуртастаң парыбысхан. Ууҷам Мария Алексеевна чалғысхан халған.
Мының алнында Аңҷыл чон аалда кізі кӧп арах чуртаан. Мында школа, клуб тоғынған. Чииттер кӧп полған. Аал хыринда кошара турған, хойлар тутчаңнар. Ууҷам андар тоғынарға чӧрҷең. Мині ууҷам ӧскірген. Іҷе-пабам чох ӧскем, школа соонаң ӱгренерге пар полбаам. Ууҷам тоғынарға парарға теен. Кип-азаам чох полған. Национальнай школада тонандырҷаңнар, азыраҷаңнар. 10 класс тоозыбысханымда, тоғынып пастаам. Сахалинзер чуртирға кӧс парыбысхам, анда хоных тӧстеем. Кип-азах тікчең ус полып тоғынғам. 35 чыл анда чуртап салғам, пенсияа сыхханҷа. Анда 50 частығда тынаға сыхчаңнар. Палалар ӧс парғаннар, ӱгреніп алғаннар. Пеер отпускка килгенде, хада хонғаныма аал кӧңніне кірген. Анаң пеер килерге сіренібіскебіс. Аңҷыл чон аалда чуртирға сағынмаам даа, аның оңдайынҷа килгем.
Мында истіг чир. Тӧреен чирде хайди истіг полбас? Сад ӧскіріп алғабыс. Че абрикос паза вишня уйан сыхчалар. Чир тамаан салчабыс. Мал тутпинчатханда, ирістіг, – сағыстарынаң ӱлескен Карелия Ильинична.
Карелия паза Аркадий Аршановтар, Светлана Ахпашева
Аршановтар сӧбірезінде Светлана Алексеевна Ахпашева ааллапчатхан. Ол ідӧк Аңҷыл чон аал чуртағҷызы полча. Пеер 2017 чылда Ағбаннаң кӧс килген. Ол пу аалда тӧреен паза ӧскен. 1989 чылда іҷезі ӱреен соонда аалзар килбинібіскен. Тынаға сыхханда, пеер айланған. Амды чалғысхан чуртапча. Тун оолғы хада чуртаан, амды СВО-да араласча. Светлана Ахпашеваның чооғынаң, Аңҷыл чон аалдағы школа 1970 чылларда чабыл парған. Ӱгренҷілер Асхыс чоғархы аалдағы интернатта чуртаҷаңнар. Амғы туста олғаннарны школа автобузы тарт чӧрче.
Светлана Ахпашева маллар тутча. Отты садызып алча. Пылтыр от сыхпааннаңар, аның паазы аарлығ полған. Хонҷығынаң отты садысхан, анзы аны Хызылчар крайынаң ағылған.
– Ырахтын ағылған от хомай полған. Ол піcтің малларға киліспинчеткен. Малларыбысха мындағыох от кирек сағынчам, – теен Светлана Ахпашева.
Аның чооғынаң, Аңҷыл чон аалда чон иртен паза иирде хайынча. Иртен чуртағҷылар малларын сығарчалар, иирде кирчелер. Обед тузында аал аразынҷа пірдеезі хайынминча. Адай даа учурабинча.
Светлана Ахпашеваның кӧрізінең, Аңҷыл чон аалда Илбек Ада чаа араласчыларына хумартхы тас турғыс саларға кирек. Аалдағы чон хумартхы тасха постары даа хорадынарға тимде. Че аны турғызарына чарадығ киректелче. Аны аал ортызында турғыс саларға чарир, хаҷан-да анда школа орныххан.
Аңҷыл чон аалда светильниктер турғызылған даа полза, олар ікі ле хараа чарааннар. Амды аалдағы орамаларда пазох харасхы. Пу сидіксіністер хоостыра аал чӧбі пазынзар айланғам. Александр Кимовичтің чооғынаң, чалын полып, орамадағы светильниктер ӱс парғаннар. Амды электрикті хығыртып, тыхтаттырарлар. Чаа араласчыларына чарыдылған хумартхы тас сурии 2025 чылда пӧгілер. Аал чӧбі «Чонға иң кирек социальнай тузалығ проект» марығда аралазарға пӧгінче.
Аал старостазы
Истіг орында орныхчатхан Аңҷыл чон аал аразынҷа пас чӧріп, ибіркі чир-чайаанға ӧкерсінчеткем. Аалда хайынчатхан кізілер пілдірбинчеткен. Чайғының халғанҷы ізіг кӱннерінде хысхызына мал азығын читкіҷе тимнирге маңнан халарға тіп покостарында хайынча поларлар алай, миске тузы пасталып, арығда мискелеп чӧрчелер бе сағынып, Ахпашевтің орамазынҷа парчатхам. Кӧрзем, хазаа ізии азылча, аннаң ирен хаңааҷахтығ сых килген. Ол Леонид Сунчугашев, мал арығын арығлапчаттыр. Ирен пиҷезі Мария Чанкованы хығырыбысхан. Ол Аңҷыл чон аалның старостазы полчаттыр.
Аал старостазы Мария Чанкова
– Хонғаным Валерий Ахпашев пу аалда тӧреен-ӧскен. Мин позым Улуғ кичігдеңмін. Сӧбіремнең Асхыс поселокта чуртаабыс, тынаға сыхханда, хонғанымның харындазын кӧрерге пеер кӧскем. Мин алты чыл мында чуртап парирбын. Хонғаным тынаға сыхханда, пеер саңайға кӧзібіскебіс.
Мында, пос хониин тудып, парыстанчабыс. Інектер, хойлар тутчабыс, ідӧк сосхалар, таңахтар, хастар паза нинҷе-де ӧртегес пар. Хустарны, часхызын садызып, чайғы тооза ӧскірчебіс, анаң кӱскӱзін соғымға парчалар. Сосхаларны ідӧк посха итке ӧскірчебіс. Хысхы узун, сӧбіре улуғ, палалар алынҷа cӧбіреліг ползалар даа, пірее нименең полыс пирерібіс килче.
Інектер саап, сӱтті, ӧріңмені паза эҷігейні Асхыс чоғархы, Казанов ааллардағы садығ тураларынзар тарт чӧрчем. Ол садығ тураларында мағаа ниме киректелчеткенін алчам, халғанын ахчанаң алып алчам. Улуғ нимес парыс кірче, ол піске тузалығ.
Пістің сигіс інек саалча. Інек сағҷаң аппарат оодыл парып, ам тыхтаанҷа малларымны холнаң саарға килісче. Хол талча, че ӱгрен чӧрібісчезің. Аалда мал хадарчызы чоғыл, аннаңар оларны тайғазар сӱрібісчебіс, пойли чӧрчелер. Мин інек саапчатсам, оларға чиис пирчем, аннаңар иирзер постары ибзер айланчалар, – чоохтаан Мария Чанкова.
Мария Николаевнанаң Валерий Васильевич ирепчі алты пала, ӧскір салып, чон аразына кир салғаннар. Тун хызы Александра Асхыс поселокта чуртапча, сӧбірезінде ӱс пала ӧсче. Денис Асхыс аалда, пір палалығ. Светлана Асхыс поселокта чуртапча, сӧбіреде пис пала: ікі хыс, ӱс оол. Оксана Ағбанда чурттығ, аның пір оолах, Сергей Хызылчар крайында чуртапча, ікі палалығ, ікі пархалығ. Очы хызы Татьяна Дивногорскта чуртапча, хоных хонғалах.
Хайди таныхтаан Мария Чанкова, иб аразында хайынып, иртеннең иирге теере маң чохха тӱзіп, хонҷыхтарынаң даа удаа тоғаспиныбысхан. Ағаа хоза миске тузы чит килген, ол, тізең, мискелеп чӧрерге хынча.
– Денис оолғымның маллары мында турча, ырах ниместе чирі пар. Иртен малларын имізерге парчатса, хапчығас суғынып алчам. Інектерін сығарыбыссам, арығзар парып, пір часча миске тееріп, ол хапчығасха толдырып алчам. Мында пістің сӱт мискезі, ах миске, хазың мискезі паза даа пасхазы учурапча. Сентябрьда тӧкпес мискелері ӧс килерлер, оларны теерербіс, – чарытхан Мария Чанкова.
Чайғы пасталыбысса, аға-ууҷазынзар пархаҷахтар ааллап килчелер. Олар чайғы тынағ кӱннері тоозылғанҷа аалда полчалар.
Чоохтасчатханда, «Россия почтазының» автомобильі ойлат килген, Мария Николаевна газеталар, квитанциялар алып алған. Аалда почтальон чоғыл, аннаңар ол прай почтаны алып алча, чуртағҷылар, андар киліп, постарына килген пічіктерні алып алчалар. Мария Чанкова Аңҷыл чон аалның старостазына пӱӱл ле табылған. Хайди ол таныхтаан, хынмаан, че кізі табылбинчатханда, чарас салған. Амды ағаа аалның халых чуртазынаң айғазарға паза чуртағҷыларны кӧӧктірерге килісче. Аалда олған площадказын сырлабызарға киректелче, сағам ол маңнанминча, че айас кӱннер турчатхан туста сырлабызарға пӧгінче.
Чоохчы чуртағҷынаң, турып, хабарласчатхан аразында ол мискеліг чирлерні кӧзіт пирген, хайди андар ирт парыбызарын чарыт пирген. Паза ол чирлерде хайдағ мискелер тоғасчатханын чоохтап пирген. Аның чооғы хоостыра арығзар кіргебіс. Мағаа, тилем мискелеп чӧрбинчеткен кізее, арығда мискеҷектер тоғасханох.
Мал-хусха истіг чир
Арығ саринаң ипчі килчеткенін кӧр салып, аннаң чоохтазып аларға удур пар сыххам. Ол 72 частығ Пелагея Егоровна Угдыжекова полған. Тынаға сығыбысханда, Ағбаннаң хонғаны Александр Угдыжековнаң хада пеер кӧс килгеннер. Мында улуғлан парған іҷезін кӧрген.
– Мин Кӧгдір аалда тӧреем, іҷе-пабам, пастағы классха парғанымда, Аңҷыл чон аалзар кӧскеннер. Кӧгдір аал чіт парған аалларның санына кірче. Чиитте мыннаң парыбысхам, ам пеерӧк айландым.
Хонғанымнаң мал-хус тудып айғасчабыс. Прай 18 пас інек, пірее 30-ча пас хой тутчабыс. Пӱӱл мында от чахсы сыххан, пылтыр паза аның алнындағы чыл от чахсы сыхпин парып, мал азығынаң сидіксіністер полған. Пӱӱл от чахсы сыхханына ӧрінчебіс. Покоста тоғынарға пістің палаларыбыс паза пархаларыбыс полысчалар, олар чох тоғын полбасчыхпыс, неке. От тоғынарға кічиҷек трактор пар. От сабысса, айас кӱннер тур пирзе, тырбап, тюктар итчебіс. Оларны сах андох ибзер тартчабыс, кӧпеннер тастап ирееленерге киректелбинче. Аннаңар тракторнаң паза пресснең от тоғызы ниик паза табырах парча.
Чыллар парча, кӱс сала асхынах полыбысты, кӧместең маллар санын хызырып одырчабыс, – чоохтаан Пелагея Угдыжекова. – Ағбанда квартираларда ізіг суғ чох полып, пархаларыбысты іҷе-пабалары піссер ааллап ызыбысханнар. Олар пір ле неделя чуртааннар. Палаларны, школаа тимнеп, ӱгредіг чылы пасталыбысханҷа иблерінзер ал чӧрібіскеннер. Пархаларым пісте ааллапчатханда, оларны миске теерерге апар килгем. Арығзар чӧрерге кӧңнілеріне кірген. Миске таап алзам, оларға кизерге пирҷеңмін. Олар теестезіп кисчеңнер. Уғаа ӧрінгеннер, мискелер тееріп. Пархаларыма ӱгреде чоохтаам: «Мискелерні кизіңер, ходыра тартпаңар. Тамырларын хада чулыбыссар, анда паза миске ӧспес». Кічігдең сығара чир-чайаанны хайраллирға, ибірчеткен ӧзімнерге паза аң-хустарға чахсы хайарға ӱгредерге кирек. Чир-чайаанға чахсы хайза, ол даа чахсынаң нандырар.
Наңмыр чаапча, мискелер ӧсче. Илееде миске тееріп алғабыс, пархаларым, майых парып, сухсап парғаннар, ибзер сурын сыхханнар. Ам иблерінзер чӧрібіскеннер, мин оларға сағынчам, – иркеҷектерін сағысха киріп, чоохтаан Пелагея ууҷа.
Ӧткін тудыныстығ Пелагея паза Александр Угдыжековтар палаларын, ӧскір салып, чон аразына кир салғаннар. Амды, тынаға сығып, мал-хус тудып, палаларына полысчалар. Хайди чоохтаан Пелагея Егоровна, Аңҷыл чон истіг аал. Арығ чағын, суғ аалнаң хости ахча. Мында мал тударға истіг паза килістіре чир. Че читпес сари парох, тынағдағы аға-ууҷаларға мында имнег туразы паза садығ туразы чидіспинче. Аал чуртағҷыларына халас таа садыға ағылбинчалар. Олар, ун садызып алып, халас итчелер алай палалары ааллап килчетсе, хайди даа халас ал килерге чахыпчалар.
Тура хадағҷызы
Пір тура хыринҷа парчатханымда, кинҷее одыртып салған адай тың ӱрчеткен. Адайның ӱрчеткеніне тура ээзі сых килген. Ол сигіс класста ӱгренчеткен Айдар оолах полған. Ээзін кӧр cалып, адай амырап парған, пірееде ле ярхлабысчатхан. Айдар, аның адын адап, амырадып, пазын сыйбаан. Адайның ады Туман полтыр, ӱрбинчеткенде, хазыр даа адайға тӧӧй полбиндыр. Іҷезі ибде чоғыл, тоғыста тіп чоохтаан оол. Оолахнаң чоохтаза халғабыс, ол Асхыс чоғархыдағы школада ӱгренчеттір, ӱгренерге оларны кӱннің сай школа автобузы тарт чӧрчеттір. Улуғ сӧбірезінеңер чоохтап пирерге сурынғам.
Айдар Туман адайынаң хада
– Пістің улуғ сӧбіре, минің прай тӧрт харындас-пиҷе. Улуғ харындазым Аймир, ағаа 18 час, ол Новосибирскте ӱгренче. Туңмам Булат 11 частығ, Элина 7 час толдыр салған, олар минӧк чіли Асхыс чоғархы аалдағы школада ӱгренчелер. Кічии Егор, 5 частығ, олған садынзар чӧрче. Іҷем Вероника Чертыкова, ол «Кӱг» тынағ базазында тоғынча. Пабам изен-хазых нимес, – хомзынызынаң ӱлескен Айдар.
Улуғ сӧбіре пос хониин тудып айғасча. Оларның інектер, хойлар паза хулун пар. Маллар заимкада турчалар, анда пір тоғынҷы, ол інек-хойны хадарча. Тоғынҷы оларның малларын чайғызын даа, хысхызын даа кӧрчеттір.
Айдардаң чайғы тынағ кӱннерін хайди иртіргенін сурғам. Тың на чоохчыл нимес оол, хысхаҷахти чоохтаан.
– Чайғызын сӧбіренең Шира аймаандағы Пӧле кӧлзер тынанарға чӧргебіс. Суға сомғабыс, ит сістеебіс. Ікі хона чӧргебіс, пос тусты сӧбіренең чахсы иртіргебіс.
Чайғызын покоста от тимнеебіс. Мал азығы илееде киректелче, аннаңар маң чохха тӱcкебіс. Амды ӱгредіг чылы пасталыбысханда, пілістер аларға тимдебіс, – чоохтаан Айдар Чертыков.
Сомнар Дмитрий Сунчугашевти
Автор :
Оксана Челтыгмашева, Наталья Тюкпеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
