Культура. 8 – 13 сентябрьда Хакасияда «ЧитiгенФест» чоннар аразындағы кiчiг театрларның пастағы фестивальы ирт парды

Анда аралазарға килгеннер: Пӱрӱт Республиканың Х.Намсараевтiң адынаң академическай драма, Чувашияның М.Сеспельнiң адынаң чиит кöрiгӌi, Алтай Республиканың П.В.Кучияктың адынаң национальнай драма, Калмыкияның Б.Басанговтың адынаң национальнай драма, Тува Республиканың В.Кок-оолның адынаң национальнай кöг-драма, Белоруссияның чиит кöрiгӌi театрлары.

Пiстiң республика ӱчӱн хакас театрлар турысханнар. А.М.Топановтың адынаң Хакас национальнай драма театры «Не бойся быть счастливым» спектакльны кöзiткен. Режиссёр Саяна Ултургашева аны А.Арбузовтың «Мой бедный Марат» пьесазынӌа турғысхан. «Читiген» театр «Сквозь снег» ойыннаң сценазар сыххан. Режиссёр Тимур Кулов аны япон писатель Кобо Абэнiң чоохтарына тöстене пӱдiрген.

Пiс, хабарӌылар, аалӌыларның паза пiстiң артисттернiң чапсых ойыннарын iдöк кöрiп алғабыс.

Тағлығ Алтайның театры «Эрдине» спектакльны ағылған. Аны Алтай Республика искусствозының саблығ деятельi, режиссёр Эмма Иришева турғысхан. Ойында пiр ле матыр. Аны ойнапча артист Эльмира Челтенова.

Саблығ алтай писатель Сурайа Сартакова iӌезiнiң аар ӱлӱстiг чуртазынаңар 1995 чылда «Эрдине» кинде пазып, ах чарыхха сығарыбысхан. Спектакльның полтазы хоостыра, Эрдиненiң iӌезiн орыс сöбiре öскiрiп алча. Анаң ас-тамахтаң хызығыстығ чылларда олар аны пай апсахха кӱснең ирге пирiбiсчелер. Соонаң апсах ах чарыхтаң парыбысча. Азах аар ипчiзi öкiс халча, анаң Эрдиненi таап алча. Ол чылларда ипчi кiзее паланы чалғысхан öскiрерге аар полған. Аннаңар iкiнӌi хати ирге парча. Че ол апсағына сыбыра сохтырча. Ағаа хоза, ирi кӱннiң сай изiрiк полча. Эрдине iӌезiне тың айаӌаң, че полыс полбаӌаң, чарарға кӱзi читпеӌең, позы даа чабал ööй пабазынаң хорыхчаң.

Хорылыстығ 1925 чыллар пасталыбысхан, олаңай чонның прай ис-пайын пылап, колхозтар тöстеп сыхханнар. Эрдиненiң ööй пабазын ызыға ызарға килгеннер. Че анзы позына хол салыныбысча. Хызыӌахтың iӌезiн харибзер чаап салчалар.

Эрдине постаң хыс пол парғанда, аның iӌезi харибдең сыххан. Анаң ойында ööн матырның чуртазынаңар чоохталча. Эрдине улуғ хыныснаң ирге парча. Оларның оолах тöрiпче. Че аның апсағы сылтағ чох Горно-Алтайсктағы харибзер кiр парча, андох ӱрепче. Ол хомай тылаасты ис салып, паары алтында хыс палалығ Эрдине чоо ылғапча.

Соонаң Илбек Ада чаа пасталыбысча. Аар чылларда iӌе кiзi палаларын азырап алар ӱчӱн хараа-кӱнöрте аар тоғыстарда iстенче. Аны пiр ле сағыс часхарча – «оолғым öс парза, мағаа пик чöлег полар». Улуғ ачырғасха, Эрдиненiң оолғы ағырыбысча, анаң ӱреп парча. Соонаң iӌезi тiгi чирзер «наныбысча».

Ойын тоозылчатса, Эрдине тiпче: «Ниме дее полза, чуртирға паза кiзi омазын чiдiрбеске кирек!» Ол хызынаң хада халча. Ана ол хыс – Сурайа Сартакова – öс парып, iӌезiнеңер «Эрдине» книганы пас салған. Итсе, аның iӌезiнiң сын ады пасха.

Артист Эльмира Маликовна Алтай Республиканың Кош-Агач аймаандағы Мухор-Тархата аалда тöреен. Кiчiгдең сығара артист поларға сағынған. Ол сарнирға паза теелбектенерге хынӌаң. Школада драма кружогына чöрген. 1996 чылда Барнаулдағы Алтай хазна культура институдын тоосхан. Эльмира Маликовна театрда 27 чыл iстен парир.

«ЧитiгенФест» фестивальға ағылған «Эрдине» алтай ойынны «Тюрк Кабай» ансамбль кöгнең паза сарыннаң чазаан. Ансамбльның араласчылары Алтай Республиканың саблығ артизi Болот Байрышев, чиит ооллар Вадим Деев паза Айдар Унатов полчалар.

Ойын алтай тiлiнең парған. Кöрiгӌiлер тiлбестегнi öнетiн наушниктер пастыра искеннер.

Олох кӱн иирде «Читiгенде» Калмыкияның Б.Басанговтың адынаң драма театры «Чудесная планета» ойынны кöзiткен. Спектакльны турғысхан Калмыкия искусствозының саблығ деятельi паза чон артизi, режиссёр Сергей Бурлаченко. Сергей Бурлаченко паза Герел Бадаева пьесаны Калмыкияның чон поэдi Константин Эрендженовтың «Чудесная планета» чооғына паза «Береги огонь» романына тöстене пасханнар. Спектакльда iкi кiзi ойнапча – Калмыкияның саблығ артизi Очир Такаев паза артист Делгира Канкаева. Ойында Очир Такаев Калмыкияның чон поэдi Константин Эрендженовтың чиит тузын, хайди ол Колымазар ыстырғанын паза ызығдағы чуртазын кöзiтче.

– Тус пiснең хада аймах ойыннар ойнапча. Пiреде ах тубаннаң чабысча, пiрееде чарых кӱн сустары чiли чари тӱсче. Мин иргi хаңаада тöреем. Талалых кип-азахтығ öрекен, ылғапчатхан ыңааӌахты сӱбӱрекке ораап салып, хаңаадаң оортах пастырып, ӱс хати хысхырған: «Аның оолах тöрiп парды!» Ол табысты хазыр ӱбӱрчеткен чил чабыра пасхан. Арса, хайда-да адай даа ӱрген полар, – чоохтап пастаан узун киптiг оол. – Анаң олған тузым, университеттегi ӱгренiзiм, кiзее чалӌы пол чöргенiм, революция, Саратовтағы ӱгредиим... Пастағы хынызым...

Кööленчеткен хызымны пастағызын педтехникумның выпускнойында кöр салғам. Анда кибелiстерiмнi хығырғам. «Мин – Костя, писательбiн! – танысхам аннаң. – Сiрер чуртаста турыстығ паза улуғласнаң тузаланчатхан ӱгретчi полыбызыңар». «Сiрер чахсы кинде пас салыңар. Ол кинде минiң таңдағы ӱгренӌiлерiмнiң кöңнiне кiрзiн», – чалахай нандырған хыс. Анаң мин аны киноға хығырғам.

Пiрсiнде чуртымзар чағын таныстарым килгеннер. Пiрсi мин арестке хабылчатханымны искiрген. Аны ис салып, тiлiм тарт парған, нандырӌаң даа сöс таппаам. Алты айлығ оолағым, iӌезiнiң хойнында одырып, минiң соомӌа килген кiзiлернiң хызыл фуражкаларынзар кöрiп, öрчiлiг кӱлiмзiреен.

Минi апарыбысханнар. Ол туста Элистада iкi хариб полған. Iкiзiнде пос орын чох полған, iди кöп кiзi одырған. Минi кибелiстерiмде чон ыырӌызы Хомутниковты кöдiре алчам тiп пыролабысханнар.

«Чудесная планета» спектакльда Очир Такаев писатель Константин Эрендженовты киртiстiг ойнапча. Ööн матыр позын пис чылға чарғылааннарын чоохтапча. Аны Колымазар апарғаннар. Анда харибде одырчатханнарны уйан азыраӌаңнар паза алтын аныӌаң аар тоғысха сӱрӌеңнер. Кöбiзi, öзöгiп алай ағырып, андох ӱреӌең, хайзы аар техникаа пастырыбысчаң, алай килкiм ағас, ӱстӱне аңдарылып, чабыра пазыбысчаң. Ӱреен кiзiлернi, ӱстӱ ӱстӱне хаңааларға таарлап алып, кiзi чöрбес оймахсар тöгiбiсчеңнер.

Колымазар ызыға ыстырған кiзiлер ағас барактарда хонӌаңнар, тимiр орғаннарда узуӌаңнар. Соонаң олар оттаң паза торбастаң матрастар идiп алғаннар. Cоохтар 66 градусха читчең. Андағ даа полза, прайзын алтын анирға сӱрӌеңнер.

Хайди чоохтапча ööн матыр, харибде пырозы чох илбек имӌiлер, учёнайлар, писательлер паза пасхазы одырғаннар.

– Йа, тоғыстар аар полған, че прайзы ла анда тоғынмаан. Кӱр зэктер, хуруғ ағас салааларынаң от тамызып алып, чифирь хайнадып ала, карт ойнаӌаңнар. Олар хатхырысчалар, тың чоохтасчалар. Устағ-пастағ оларға указ полбаан, – чоохтапча Очир. – «Турыңар! Кем сiрернiң ӱчӱн тоғынар!» – аахтапча пастых. Пiр зэк, кööлӌе турып, нандырча: «Ниме син ыра тартчазың, гражданин-начальничек? Пiс пеер килерге сағынмаабыс. Пiстi ағыл килгеннер. Пiске теңминчелер, пic пiрдеезiне теңминчебiс. Хазна пiстi азырапча, кӱнде 400 грамм халас пирче. Син, пастығас, килкiм салковайның соонӌа пеер килген ползаң, андағда сӱрнӱккенӌе тоғын, че пiске теңме. Пiс тее сағаа теңмеспiс». Пастыхтар андағ зэктерзер паза пастырбаӌаңнар.

Iдöк артист Очир Такаев писатель Константин Эрендженовтың, книга сығарған ӱчӱн, пастағы гонорар алғанын хынығ кöзiтче.

– Холнаң пасхан тоғызымны илбек писательлер кöрбестер дее тiп тың пичелленгем, – чоохтапча ойында ööн матыр. – Че минiң пастағы киндем 2000 экземплярлығ сых парған! Чахсы оңнапчам пастағы гонорар алғанымны – 3500 салковай! Коридорда турып, анӌа кöп ахчаны хайдар чазырарын пiлбинiбiскем. Анаң пиджагымны суурып алып, прай ахчаны аның ниинiнзер суғыбысхам. Ибзер автобустығ нанғам. Анда пiр кiзi минзер матап пахлаан, килкiм ахчалығ париғанымны сизiнген, таң. Хорыхханыма ирнiлерiм дее кöгер парғаннар.

Хайди полза ибiмзер ипти чидiп алғам. Арғыстарым ибде полтырлар. Олар садығ туразынзар парарға оох ахчаларын санап одырчаттырлар. Пастап мин столға 33 манит сал пиргем. Анӌа оларға читпинчеткен. Прайзы, öрiн парып, аар-пеер чӱгӱр сыххан. Анаң пиджагымны ипчiмнiң паза нанӌыларымның алнында чазыбысханда, гонорарымны кöр салып, прайзы алаң ас парған.

Ахчаны сберкассада чыып салғабыс. Анаң садығ туразынаң хаӌан даа чiбеен чапсых чиистер толдыра алып алғабыс.

Калмыкияның саблығ писательi Константин Эрендженов 1938 чылда ызыға ыстырған. Пис чыл пазынаң ол харибдең сығарға кирек полған. Че ол андартын СССР-ның устағӌызы Иосиф Сталин ӱреен соонда ла сыххан. И.В.Сталин, тiзең, 1953 чылда ах чарыхтаң парыбысхан.

Очир Такаев Константин Эрендженовтың чуртазын прай чӱреенең ойнапчатханы iле кöрiнче. Илбек поэт Бага-Чонос аалдаң полтыр. Пöзiк чайаачылығ чиит артист олох аалдаң сыххан. «Чудесная планета» спектакль соонаң пic Очир Такаевнең танызып, чоохтазып алғабыс.

– Мин Калмыкиядағы улуғ нимес Бага-Чонос аалда тöреем-öскем. Сынны чоохтаза, артист поларынаңар сағыс ал чöрбеем. Школада ӱгренчеткен тузымда театрда пiр ле хати полғам. 2006 чылда, 11 класс соонаң, Калмыкияның хазна университедiнзер кiрерге пiчiктер пир салғам. Аалдағылар калмык тiлiн чахсы пiлчелер, аннаңар мин тöреен тiлiмнең чахсы чоохтасчатханым ӱчӱн калмык тiлi ӱгретчiзi поларға сағынғам. Ағаа хоза, пiчiктернi спорт факультедiнзер пир салғам. Таң Ööркi чайааннар чуртас чолымны салып одырчалар. Тiл факультедiнзер сыныхтағлар парчатханда, мин иртен экзаменге тур полбаам, иртiре узубыстырбын. Спорт факультедiнзер кiрерге иткенiмде, имнег комиссиязын иртерге киректелген. Анда, тiзең, минiң плоскостопие тiбiскеннер.

Пiр дее чирзер кiр полбаанда, мин аалзар нандыра айланғам. Армияа пар килерге сағынғам. Андада школада пiр класста хада ӱгренген хыс Калмыкияның искусство училищезiнзер актёрға ӱгренерге кiрiп алған полған. Аалда усанабас ла тоғас парып, чоох-чаахнаң турыбысхабыс. Ол училищеде артистке ӱгренӌең орын пар теен. Анаң минi хада ӱгренерге хығырған.

Аның чöбi хоостыра мин, ах кöгенек паза хара джинса ыстан кизiп алып, холда гитара тудыныбызып, экзаменге парғам. Туфлям алай пiрее сала иптiг дее öдiгiм чох полған, аннаңар экзаменге тапочкалығ парғам. Сценазар сыхханымда, Россия искусствозының саблығ деятельi Борис Наминович Манджиев минi кöксебiскен, тапочкаларны суурарға теен. Iди мин сыныхтағны öдiк чох тутхам, аннаңар артист профессиязына чалаас азахтығ килгем тiп санапчам.

Пiр чыл училищеде ӱгренiбiзiп, Москвадағы М.С.Щепкиннiң адынаң пöзiк театр училищезiнзер кiрiбiскем. Аны 2011 чылда тоосхам. Анаң Калмыкияның Б.Басанговтың адынаң хазна театрынзар тоғынарға килгем.

– Нинӌе частығда Калмыкияның саблығ артизi полыбысхазар? – сурғабыс пiс.

– 29-30 частығда, – нандырған чиит артист. – Мин кöп тоғынчам.

Очир Такаев Хакасиязар iкiнӌi хати кил парды. Пастағызын, 2020 чылда, оларның театры «Улуғ гастрольлар» федеральнай программа хоостыра ӱс спектакль ағылған.

– «ЧитiгенФест» фестивальда араласчатханыма öрiнчем. Искем, пу фестиваль пастағызын на иртiрiлчеттiр. Аны «Читiген» театр чуртасха киргенi поғдархастығ. Хакас театр мыннаң мындар тилiзiн! – таныхтаан О.Такаев.

***

«ЧитiгенФест» фестиваль Асхыс аймаандағы Казанов аалның «Кöг» хакас иблер комплексiнде чабылған. Анда артыхтарның иң артыхтарын таныхтааннар. «Иң чахсы ойын» номинацияда Калмыкияның театры «Чудесная планета» спектакльынаң чиңiсчi полыбысхан. Аның артизi Очир Такаев «Иреннер аразында иң чахсы роль» номинацияда чиңiске сығып алған. Ипчiлернiң аразында иң чахсы рольнаң Белоруссияның чиит кöрiгӌi театрының артизi Вера Полякова-Макей таныхтатхан. Пу театр фестивальға «Мастер и Маргарита» ойынны ағылған. А.М.Топановтың адынаң Хакас драма театрының режиссёры Саяна Ултургашева «Не бойся быть счастливым» ойынынаң «Режиссёрның иң чахсы тоғызы» номинацияда утып алған. «Ойындағы иң чахсы кöг» номинацияда Алтай Республиканың П.В.Кучияктың адынаң драма театрының «Тюрк Кабай» ансамбльы чиңiске сыххан. «Иң чахсы актёр ансамбльы» номинацияда «Читiген» театр «Сквозь снег» ойынынаң утхан.

Сомнар Элина Кичеевани