Аал хонии. Ӱртӱн айы – хыраӌыларның иң маң чох тузы. Олар айас кӱннерде тоңастығларны чыып аларға кӱстенчелер

Алтай паза Пии аймахтарындағы аал хонии предприятиелерi паза кресен-фермер хоныхтары прайзынаң пурун тоңастығларны чыып пастапчалар.

Алтай аймаандағы Тустығ кöл аал чуртағӌызы, фермер Василий Хасматуллин орғах айының 29-ӌы кӱнiнде суланы саап пастаан. Iкi неделя аразына аны чыыбысхан. Амды пуғдайны саапча. Хыраӌының тоғызы хайди парчатханын пiлiп алар пöгiннең Тустығ кöл аал хыриндағы хыраларзар чол тутхабыс.

Василий Хасматуллин пуғдайны «Енисей» комбайннаң саапчатхан. Пуғдайның пазахтары, пöзiк тее полбаза, хуруп парғаннар.

– Пӱӱл тоңастығларның сығызы чахсы. Гектардаң 20 центнер сула чыып алғам. Пуғдай даа пiрее 30-ча центнер гектардаң полар тiп сағынчам. Химия удобрениелерiн чайбинчатханда, тоңастығларның сығызы уғаа чахсы тiп санапчам. Пылтыр пуғдайның даа, суланың даа сығызы уйан полған – 14 центнер гектардаң. Малларны, хойларны азырирға читкен, че ӱренге халбаан, аннаңар пӱӱл «Бирюса» ООО-даң ӱрен садызарға килiскен. Амды позымның ӱренiн артыс саларға пöгiнчем.

Пӱӱл 70 гектарда «Саян» сорт суланы паза ол синöк чирде «Новосибирская» сорт пуғдайны таарып салғам, – сағызынаң ӱлескен фермер.

Василий Хасматуллин сигiзiнӌi чылы тоңастығларны таарыпча. Чыл сай пасха-пасха сидiксiнiстер cығысча. Пылтыр хуруғ чыл полғаннаңар, тоңастығлар, от сығызы уйан полған. Пӱӱл, тiзең, солярка паазы öсче паза комбайн удаа сайбалча.

Фермернiң таниинаң, соляркаа нинӌе ахча хорап парарын санап таа полбас. Аның паазы неделя сай кöдiрiлче. Пiр литр 62 салковайға турған полза, амды 70 салковайға теере öс парған. Василий Хасматуллин комбайнны 10 чыл мының алнында Курагин аймаанаң садызып алған. Ол 33 чыл мының алнында сығарылған.

– Комбайн сайбал парза, хоза частьтарны Ағбаннаң, Минсуғдаң садызып алчам. Тыхтирға тус кöп кирек. Ӱртӱн айы тоозылғанӌа пуғдайны сабызарға пöгiнчем. Айас кӱннер тур пирзiннер паза техника оодылбазын на тiп сағынчам, – теен Василий Хасматуллин.

Амғы туста фермернiң хонии чахсы тилiпчеткеннернiң санында. Василий Хасматуллин 2009 чылда кресен-фермер хониин тöстеен. Ол iнектер паза хойлар тутча. Фермер хониин наа ла тöстеенде, аның 20 iнек полған. Ол туста чирлернi арендаа алып аларға най сидiк полған. Тустығ кöл аал ибiре прай даа чир федеральнайға саналған. От тоғынӌаң чирлер чидiспинчеткен. Соонаң, чирлернi арендаа пир сыхханнарында, Василий Хасматуллин чирлер ал сыххан, мал санын öскiрер оңдайы пол килген. Амды аның 620 гектар чир пар. Прай чирлер арендаа алылғаннар.

– Мында чир най аарлыға садылча, аннаңар садызарынаңар сағынмаам. 300 гектар 10 миллион салковайға турча. Хоза чирнi арендаа алып аларға пöгiнчем. Тузаланылбинчатхан чирлер пар. Че олар сағам арендаа пирiлбинчелер. Законға хайдағ-да алызығлар кирiлчеткеннеңер искем. Арса, сурығ пöгiлер. Хоза чир алып алзам, кöп чыллығ оттар таарирға пöгiнчем. Халғанӌызын он чыл мының алнында 420 гектарда оларны таарып салғам. Килер чылда пазох одыртарбын. Iдöк мал санын öскiрерге сағынчам. Мының алнында симментал тöллiг iнектер тутхан ползам, амды герефорд пуғалар садызып алғам. Хойларым эдильбаев тöллiг, – пöгiннерiн искiрген Василий Хасматуллин.

Фермернiң хониинда 200 пас iнек паза 1300 пас хой. Пу син малны, хойны азырирына 2000 тӱрiм от киректелче. Пӱӱл отты читкiӌе пилетеп алған. Малларны фермернiң оолғы Денис хадарча. Хоныхта пiр тоғынӌы саналча, хайзы прай тоғыстарны толдырча: от саапча, тоңастығларны чыырында араласча паза малларны хадарча.

Амғы туста малларны, хойларны, аттарны садыға мал сохчаң цехта ла соғарға чарадылчатханда, фермерлернiң хорадығлары öс парған. Алтай аймаанда мал сохчаң цех чоғыл, аннаңар кiзiлер малларын садыға соғарға пасха аймахтарзар апарча. Василий Хасматуллин iнектерiн соғарға Пии аймаандағы Новоенисейка аалдағы алай Ағбан пилтiрiндегi мал сохчаң цехсар читiрче. Пiр iнектi соххан ӱчӱн 4 муң салковай тöлепче. Аннаң пасха, iнектернi цехсар апарчатса, хорадынарға кирек. Иттi республиканың аал хонии рыногынзар садыбысча. Аны позына садарға маң чоғыл.

Василий Хасматуллиннiң хада хонғаны Наталья iдöк фермер полча. Пiчiктер хоостыра ол алынӌа хоныхтың ээзiне саналча. Ирепчi хоныхтарын хада тилiтчелер. Алындағы чылда Наталья фермер хониин тилiдерiне грант алған. Хазна хабазии ахчазына турлағда iкi квартиралығ тура, хазаалар пӱдiрiлгеннер, суғ скважиназы сабылған, малларны пиктегде тутчаң орын сиденнелген.

Василий Хасматуллиннең фермер поларға сағынчатхан кiзiлерге хайдағ чöп пирерӌiксер тiп сурғам.

– Маллар алай хойлар тударға сағынчатхан кiзiлерге иң пастап чир киректелче. Чир чох пу кирекнең айғас полбас. Мин кöместең пастаам. Пастап пос хонии полған. Анаң, маллар санын öскiрер ӱчӱн, фермер полыбысхам. Амды хазнадаң аймах субсидиялар пирiлче. Олар асхынах таа ползалар, хабазығ полча. Кöзiдiмге, мал тöлiн чахсыландырарына пуға алза, хорадығларның чарымызы айландырылча. Iнектер санын öскiрерiне iдöк ахча пирiлче. Iнек садызып алза, чарым ахчазын субсидия оңдайынаң тöлепчелер. Таарығ тоғыстарына ахча пирiлче. Мин тоңастығларны öскiрбеен полғам. Мал саны öс сыхханда, таарып сыххам. Пуғдай чахсы сыхса, аал чуртағӌыларына садыбысчам.

Фермер поларға сағынчатханнарның iдöк кöмес тее пос ахчазы поларға кирек. Кредиттерге ле iзенерге чарабас. Аал хониинаң айғасчатханнарға Россельхозбанк тöбiн проценттiг кредит пирче, че хорадығларның чардығын пос ахчазынаң хозарға киректелче, – чöптер пирген фермер.

Ӱртӱн айы тоозылғанӌа Василий Хасматуллин пуғдайны чыып аларға пöгiнче. Иртеннең иирге теере ол 10 – 12 гектардаң пуғдай саап алча.

Сомнар Дмитрий Сунчугашевти