Кізі пурунғыларынаң палғалысты чідірбеске кирек
04.10.2023
Хабарлар
«Сибирский краковяк» чоннар ынархазына чарыдылған пайрамда
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Пістің республикабыста пасха-пасха чоннар чуртапчалар. Полғанының на позының тілі, пос оңдайлығ культуразы, чайаачызы, киртізі пар
Андағ даа полза, пір чирде чуртапчатханнарға удур-тӧдір улуғлазып, хайызығларын тилідіп, ынағ поларға кирек. Чоннар аразындағы ынархасты тыыдып, піс тиксі Хакасияның тилізіне хозым итчебіс. Республикада чуртапчатхан чоннарның халых пірігістерінеңер, танығлығ мероприятиелерінеңер, саблығ кізілерінеңер материаллар сығарызын поляк чонның халых организациязынаң пастапчабыс.
«Полония» культура-национальнай халых организациязы 1994 чылда Ағбанда тӧстелген. 1997 чылда ол республика синіндегі пірігіс пол парған. Организация ады поляк тілінең «диаспора» тіп тілбестелче. Аның тӧстегҷізі тархын наукаларының докторы, профессор Сергей Владимирович Леончик полған. 2020 чылдаң аның кнезі Марина Кожевникова полча.
«Полония» пурунғылардаңар хумартхыны, чонның кибірлерін, культуразын хайраллир, ӧсчеткен тӧлні, чииттерні оларнаң таныстырар паза чир-суғҷыларына полызығ пирер пӧгіннең тӧстелген. Пірігісте пӱӱнгі кӱнде 50-е чағын кізі саналча. Андар Ағбан, Саяногорск, Харатас, Боград паза республиканың пасха даа ааллар чуртағҷылары кірчелер. Ідӧк Хызылчар крайының Краснотуранскай аймаанаң кізілер пар.
Халых организациязы Ағбандағы Кравченконың орамазындағы турада орныхча. Анда поляк тілін ӱгренер курстар пар, оларны Ольга Седых апарча. Занятиелер олғаннарға даа, улуғларға даа иртірілче. Таныхтирға кирек, курстар поляктарға ла кӧрілбееннер, андар тілні ӱгренер кӧңніліг полған на кізее чӧрерге чарир.
1997 чылда «Полонияда» «Сибирский краковяк» теелбек ансамбльы тӧстелген. Пастап ол олған ӧмезі полған, че 2000 чылларға ол тоғыc оңдайын алғытхан. Амғы туста анда кічіглер (6 – 10 частығлар), ортымах (10 – 16 частығлар), чииттер (16 частаң улуғлар) ӧмелері пар. Ансамбль аймах фестивальларда, марығларда ӧткін араласча, сыйыхтығ орыннарға турысча. 2006 чылда ағаа «чон ансамбльы» ат пирілген. Устағҷызы ідӧк Марина Кожевникова полча.
Пӱӱл Марина Александровнаны Польшазар хореография курстарына хығырғаннар. «Пастап пістің осхас нинҷе-де кӱнге кӧрілген курстар полар тіп сағынғам. Сынында ол тӧрт чылға кӧрілген толдыразынаң ӱгредіг полтыр. Оларны тооссам, хореограф дипломы пирілер. Пӱӱл чай тооза анда ӱгренгем. Аннаң пасха, мин ХГУ-да очнай оңдайнаң ікінҷі курста ӱгренчем. Культурада тоғынчатханда, пу кӧстегҷе пӧзік ӱгредіг аларға кирек тіп чаратхам. Пастағызы экономика кӧстегнең палғалыстығ. Амды пір дее тынағ чох ӱгренерге килісче. Позым даа сизінмин халғам, хайди іди киліс парған. Че прай пу ниме кӧңніме тың кірче, чуртазым «Полониянаң» палғалыс парғанына пір дее хомзынминчам.
Теелбектернең мин алты частығдаң айғас сыххам. Пастап «Саяночка» орыс чон теелбегінің ӧмезінзер чӧргем. Аның устағҷызы Надежда Ивановна Монахова мині ӧскірген тиирге чарир. Занятиелер амғы Кадышевтің адынаң национальнай культура кіні орныхчатхан турада иртчеңнер. Пірсінде мин анда поляктар пірігізіндегі поляк теелбектерін салчатхан ӧмезер кізілер алылчатханынаңар чарлағ хығырып алғам. Ибзер парғанда, ууҷама аннаңар искіргем. Кічігде ууҷам, син польказың тіп, ідӧк пурунғыларыбыстың тархынынаңар тӧреміл чоохтаҷаң полған. Че андада прай ол нимені чахсы оңарбаҷаңмын. Мин Ағбанның 1 № школазында ӱгренгем, клазыбыста хакастар, немецтер, орыстар паза пасха даа национальностьтығ палалар полған. Че піc хайди-да пасхалалчатханыбысха хайығ айландырбаҷаңмыс. Чарлағны кӧр салғанда, тізең, ууҷамның сӧстері сағысха кір килгеннер, ол теелбек ӧмезінзер пар килерге сағыныбысхам. Ууҷам, чоныбыстың культуразынаң чағын танызарзың тіп, миннең чарасхан. Іди мин «Сибирский краковяксар» килгем. Андада аннаң Елена Николаевна Владимирова устапчатхан.
Че мин «Саяночказар» чӧрерін тастабаам. Анда даа, мында даа маңнанҷаңмын. Сӧбіре тӧстеп, палалар тӧреен соонаң, хайдағ-да пір нимені таллирға киліскен. Іди поляк теелбектерінде халғам. Соонаң Елена Николаевна мині хореограф поларға чӧптеен. Пастап мин ікінҷілеем. Че соонаң, ам пастабазам, хаҷан даа пастабассым тіп сағынып, ынабысхам. Кізі пір ле орында турбасха кирек нооза», – сағысха кирче Марина Александровна.
«Полонияның» кнезі Марина Кожевникова
Писче чыл пазынаң Елена Владимирова хызынзар Калининградсар кӧзібіскен. «Полониянаң» устирын ол Марина Кожевникованың холына пирген.
Пілдістіг, халых организациязынаң устиры – ол пос кӧңнінең апарылчатхан, чал ахчазы тӧлелбинчеткен тоғыс. Че, андағ даа полза, Марина Александровна ағаа уғаа нандырығлығ хайча. «Полония» Хакасияда иртірілчеткен прай даа ӱлӱкӱннерде араласча: Тун пайрамда, Чон пірікчеткен кӱнде, Россия кӱнінде паза пасхазында даа. Таныхтирға кирек, ол пасха даа диаспораларнаң, халых пірігістерінең пик палғалыс тутча. Олар чоннар ӱлӱкӱннерін, фестивальларын хада иртірчелер, ааллап хығыртысчалар. Тиксі хазнада паза республикада таныхталчатхан пайрамнардаң пасха, халых организациязы поляк чонның ӱлӱкӱннерін иртірче.
Поляктар киртізі хоостыра ӧӧнінде католиктер санына кірчелер. Аннаңар «Полония» Хакасияда ікі ӱлӱкӱнні алғым таныхтапча. Пастағызы – ол Кӧлееде, 25 декабрьда таныхталча. Ікінҷізі – Хызыл нымырха, православнай календарьдағыох чіли, аны таныхтир кӱн алызып одырча. Кӧлеедее чарыдылған концерт удаа С.П.Кадышевтің адынаң национальнай культура кінінде иртче. Костёлда, тізең, месса апарылча. Анаң чон иирдегі азыралға, ол вигилия адалча, чыылча.
Костёл – ол католиктернің тигірибі. Ағбанда ол пастап улуғ нимес турада орныххан. 2011 чылда, ӱр чӧптезіглер соонаң, городтың устағ-пастаа храм пӱдіреріне Кировтың орамазында чир участогын пирген. Амды ол орында уғаа сіліг тигіриб турча. Андар прай республиканың католиктері чӧрчелер.
Хызыл нымырханы ідӧк национальнай кінде иртірчелер. Ағаа концерт, национальнай чиис тимнелче. Столда ӧнетін корзина турғызылча, андар аймах ас-тамах, сырлаан нымырхалар – писанкалар – салылчалар. Анаң прай ол нимені абыс чарытча. Соонаң ол чиисті чонға ӱлепчелер.
Пасха ӱлӱкӱннерні «Полонияның» араласчылары пірігіс істінде таныхтапчалар. Кӧзідімге, ол Польшаның независимозының кӱні (11 ноябрь) алай сын чирзер парыбысханнарны сағысха кирер кӱн (2 ноябрь). Ідӧк халых организациязының кізілері позырах сай тоғасчалар, хайдағ-да ағырсымнығ сурығларны ӱзӱрчелер алай ба, олаңай чоох алызып, чей ісчелер. Мында Марина Александровнаны пір ле ниме хомзындырча – «Полония» орныхчатхан тураны олар арендаа суурчалар. Ахча тоғынминчатхан организацияа андағ хорадығларны чабарға оой ла полбинча. Мероприятиелер иртіреріне паза пасха даа кӧстеглерге ахчаны пірігіс араласчылары чыыпчалар. «Теелбек клазына кӧріндестер алар оңдай тапхам, че станоктар аларына ахча читпинчеткен. Андада национальнай паза территориальнай политика министрі Михаил Побызаков полған, ол піске станоктар паза телевизор сыйлап пирген. Телевизор піске уғаа кирек полған, аны алар ондай чох полчатхан», – алғыснаң чоохтапча М.А.Кожевникова. Амды аренда суриин чарадып алары халған, аны хоостыра халых пірігізінің кнезі ӱлгӱлерзер айланғанох, че сағам ол пӧгілгелек.
Тиксі алза, Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы аймах мероприятиелер иртірерінде чахсы полысчалар тіп таныхтапча Марина Кожевникова.
«Полонияның» пастаанынаң паза Хакасияның культура министерствозы полызиинаң Н.Г.Доможаковтың адынаң национальнай библиотекада поляк книгазының кіні тӧстелген. Сибирьде ол чалғыс ла. Ол Россияның пасха регионнарындағы поляк чонның пірігістерінең пик палғалыс тутча. Мының алнында пірігіс кізілері, «Сибирский краковяк» ӧме Польшазар удаа чӧрҷеңнер. Анда олар славян чоннарның улуғ фестивальында араласчаңнар. Мындағ чорыхтар чоннар аразындағы хайызығларны пиктиріне уғаа тузалығлар тіп таныхтапча Марина Александровна.
– Олғаннар даа, улуғлар даа пасха чоннар ӧмелерінің синін кӧрчелер, анаң постарының узын ідӧк пӧзік кӧдірерге кӱстенчелер. Ағаа хоза, оларның кип-азахтарынаң, культуразынаң, чайаачызынаң чағын танысчалар. Піс андар парғанда, поляк, орыс паза хакас чонның теелбектерін апарғабыс. Іди Польшадағылар Хакасиядаңар піліп алғаннар, ағаа хоза, теелбекті хакас костюмнығ салғабыс. Мындағ оңдайнаң андағы кӧрігҷілерні чуртапчатхан орныбыстың культуразынаң таныстырғабыс. Олар уғаа чапсааннар. Анда паза пір хынығ кирек полған. Піс сценаа сыххан соонаң, кӧрігҷілер одырчатхан залдаң піссер ипчі маңзытта пастыр килген. Ылғапча, піс ниме пол парғанын піл полбинчабыс. Анаң ол чоохтапча – пісті чарлааннарында, пастап киртінминдір дее. Саба ис салдым тіп сағынтыр. Хатап сурастырып, сынында Ағбандағы ӧме полчатханыбысты піл салып, хайхап таа партыр. Ол ипчі позы Ағбанда ӧстір, анаң 70 чылларда 23 частығда Варшавазар кӧзібістір. Ол тустаң тӧреен, олған тузы ирткен чирзер килбиндір. Аннаңар, Хакасияның ӧӧн городының адын ис салып, тың чӱрексіп партыр. Чоохтаза килгенде, пір таныстар табыл парған, – тіпче Марина Кожевникова.
Марина Александровна Хакасияда амыр паза чоннар аразындағы хайызығлар чахсы синде тіп санапча. Мыннаң мындар ол «Полонияны» уламох тилідіп одырарға, ӧңнендірерге пӧгінче. «Организациязар килчеткен кізілерге пісте истіг ползын, олар танызып, чоох алызып, пурунғыларының кибірлерін пілзіннер, хайраллазыннар. Минің кӧрізімнең, полған на кізі чонының тархынын пілерге, ағаа поғдархирға кирек», – чооғының салтарларын иткен ӧткін ипчі.
Сомнар Альбина Чистогашевани паза Марина Кожевникованың архивінең
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылча)
Автор :
Татьяна Кыштымова
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
