Сарыннары чуртасха ӧрінчеткенін кӧзітче
18.10.2023
Хабарлар
Хакасияның чон артизі Мария Янгулова
Чайаачы иир. Чайғызын Хакасияның чон артизі Мария Янгулова тоғылах чазын толдырды. Ағаа чарыдып, пу кӱннерде В.Г.Чаптыковтың адынаң Хакас филармониязында аның «Минің сарыннарым» чайаачы иирі ирткен
Мария Васильевна Янгулова Орджоникидзе аймаандағы Оскӧл аалда кӧп палалығ, ынағ сӧбіреде тӧреен. Іҷезі Варвара Николаевна Янгулова 10 пала, ӧскіріп, чон аразына кирген ӱчӱн «Матыр іҷе» пӧзік атнаң таныхтатхан. Пабазы Василий Петрович Янгулов Илбек Ада чаа кинегі полған.
Мария Васильевна пабазын кӧрерге маңнанмаан даа полза, че аннаңар поғдархаснаң чоохтапча:
– Ноға миннең чааға чарыдылған сарыннар сыхча? Мин ол теманы хыйыстыра пар полбинчам. Сӧбірем чааны пос хараанаң кӧрген. Пабам, 19 частығ чиит оол, пастап армия службазына хабылған, анаң ханнығ чаа пасталыбысхан. Іди ол тӧреен Чир-суун арачылирға халған. Пабам 24 частығда чаадаң кинек айланған.
Хызым Лида интернетте искіріг таап алған, анда «Василий Петрович мужественно сражался» пазылых полған, ол кӧп фашистті чох иттір. Хызым ол искірігні піске ыс пиргенде, хахап таа парғабыс. Пабабыс Хызыл Чылтыс орденні ниме ӱчӱн алғанын пілбеен дее полғабыс нооза.
Пабам пастағызын палығлатхан соонаң пазох фронтсар парыбысхан. 1943 чылда тың палығладыбысхан. Ол Хызылчардағы госпитальда уғаа ӱр чатхан. Пазына паза холына нинҷе-де осколок кір парған. Имҷілер оларны сығар полбааннар. Сығарарға чарабас тееннер, операция иткен ползалар, пабам сыдаспасчых. Ағаа хоза, ол чылларда имнег кирее пӱӱнгі кӱндегі осхас кӱстіг полбаан.
Пабама, чаа кинегіне, аар тоғыстар идерге чарабас полған. Пазындағы осколоктар аны иреелееннер. Ол 1962 чылда ах чарыхтаң парыбысхан. Андада мин тӧреелек полғам. Іҷем мағаа, онынҷы палаа, азах аар халған.
Піс тӧрт харындас паза алты хыс полғабыс. Іҷем кӱстіг кізі полған. Ол аар чылларда пісті кӱстеніп ӧскіріп алғанына ам даа хахапчам. Іҷе-пабамны cын Матырлар тіп санапчам, мин оларға поғдархапчам. Пабамны кӧрбин халған ӱчӱн ачырғанчам.
Кічіг полғанда, миннең іҷең кемдір тіп сурҷаңнар. Мин «Барбара» тіп нандырҷаңмын. «Пабаң кемдір?» – пазох сурҷаңнар. Мин «Барбара» тіҷеңмін. Прайзы хатхырысчаң. Олар ноға хатхырысчатханнарын піл полбаҷаңмын. Мағаа Варвара Николаевна іҷем дее, пабам даа полҷаң.
Мария Васильевнаның чооғынаң, ол кічігде ус-пас чох пала полтыр. Хысхызына малларға тимнелген отты хабызыбысханын ам даа чахсы оңнапча. Че іҷезі аның ӱчӱн иркезін хатығлабиндыр. Пілдістіг, сӧбіреде ол очызы полған, прай харындас-пиҷелері ағаа ачынҷаңнар, айаҷаңнар, хырыспаҷаңнар. Аның ӱчӱн Мария Янгулова оларға улуғ алғызын читірче.
– Арса, аның ӱчӱн мин чуртаста ӧрчілігбін. Сарыннарым даа чуртасха ӧрінчеткенімні кӧзітчелер, – тіпче ол.
Варвара Николаевна палаларынаң хада Оскӧлдең Сыралығ Ӱӱc аалзар кӧскеннер.
– Анда мин 10 класс тоосхам, – сағысха кирче Хакасияның чон артизі. – Музыка школазы анда чох полған. Мин школада хорларда ырлаҷаңмын. Чалғызан даа сарнаҷаңмын. Полған на культура мероприятиезінде, олимпиадаларда араласчаңмын.
Пірсінде математика урогы парчатханда, Марияның сарниры килібістір, істінде прай «хайнапча». Сыдас полбин, сарнап сыхтыр. Ӱгретчі, ис салып, «Янгулова, сых класстаң!» – хысхыртыр.
– Мин хайди идіп аларбын, часхы, тасхар айас паза чылығ кӱннер турча, минің сарнирым килче, – хатхырып ала, сағысха кирче Мария Васильевна. – Мин пабама кӧктеен поларбын. Рогаткадаң атарға хынҷаңмын. Ол хаҷан даа минің сӱӱмегімде хада чӧрҷең. Саңай сым одырбас хызыҷах полғам. Оолағастарнаң даа тудызыбысчаңмын.
Іҷем тоғыстаң килзе, мин аның алнында хойралып сарнирға хынҷаңмын. Телевизорда цыган ипчілернің сарнапчатханнарын кӧріп алып, оларға кӧӧгіп, пиліме хыл плат тартыныбысчаңмын, анаң сазыма чахайах хаптырыбызып, чоо плесет салҷаңмын. Ағаа хоза ниме-ниме сарнаҷаңмын. Іҷем, мині кӧріп, матап хатхырҷаң.
Школаа чӧрчеткендӧк, мин ырҷаа ӱгренербін тіп іҷеме чоохтаҷаңмын. Ол пір дее тоғыр полбаҷаң, минің кӧңнім-сағызымнаң хаҷан даа чарасчаң.
10 чыллығ школаны тоозыбысханда, чиит хыс Ағбандағы музыка училищезінзер кірерге парған. Анда сарнирға ӱгренҷең пӧлік парын кӧр салғанда, кӧңні чари тӱстір. Че хачы пічіктерін албин сыххан, музыка школазында ӱгренмеезің тібістір.
– Аны ис салып, хараамда харасхы ла пола халған! Хайди полҷаң?! Хайдар парҷаң?! – чоохтапча М.В.Янгулова. – Мин училищедең сала ылғабин сых париғам. Удур ирен кірчеткен. Мин аның омазын чахсы сағын салғам – сарығ, хысха нииліг кӧгенектіг, сазы кистінзер ипти салылған. Ол, минің мӧңіс кӧңнімні сизін салып, тохтадып алған. «Ниме пол парды? Фамилияң хайди?» – сурды ол. «Янгулова», – надырғам. Ол мині нандыра хачызар апарған, пічіктерімні ӱгренерге пиргіскен. Ол музыка училищезінің директоры Леопольд Абрамович Спивак полтыр. Ол кӱнде аннаң кӧмес ле хыйыс парыбысхан ползабыс, мин училищеде ӱгренмесчікпін.
Мария Васильевна пір чыл дирижёр-хор пӧлиинде тимнегліг курста ӱгренген. Анаң сыныхтағлар соонаң аны пастағы курсха алып алғаннар. Чиит хыс Владимир Герасимович Чаптыковтың клазынзар кір парған. Ол андада вокал кафедразының устағҷызы полған. Мария Янгулова училищеде тӧрт чыл ӱгренген. 1985 чылда чайаачы хыс Хызылчардағы искусство институдынзар ӱгренерге кірібіскен. Пастағы курсты тоозыбысханда, Роберт Серафимович Чебодаевнең сӧбіре тӧстеен. Паспорт хоостыра Мария Васильевна Чебодаева полча. Олар хада Ағбандағы музыка училищезінде ӱгренген полғаннар. Ӱгредіг соонаң Роберт Серафимович Асхыстағы музыка школазында істенген.
– Пістің Лида хыс палабыс тӧреен. Мин декрет отпускына парыбысхам. Ол арада Алтай аймаандағы Аршаннар аалдағы музыка школазында тоғынарға маңнанғам, – сағысха кирче Хакасияның чон артизі. – Хызыҷаама 10 ай толғанда, аны пабазынаң хада артыс салып, Хызылчарзар нандыра ӱгренерге парғам.
1992 чылда пӧзік ӱгредіг алған соонаң Мария Янгулова Хакасиязар айланған, республика филармониязынзар тоғысха кірібіскен, «Ӱлгер» ансамбльда паза эстрада сарыннарын сарнаан. Іди ол 30 чыл азыра филармонияда тоғынча.
– Хайди сарыннар пазып пастаазар? – сурғабыс піс Мария Васильевнадаң.
– Пастағы сарыным «Хара харахтығ хызыҷаам» адалча. Лида хызым, школа тоозыбызып, Хызылчарзар ӱгренерге парыбысхан. Хости регион полза даа, ағаа хоза, туған-чағыннар анда чуртапча, че палама тың сағынғам. Пазымда хайдағ-да кӧг «айлахтан» чӧрчеткен. Анаң cағынчам, пу кӧге сӧстер кирек. Мин Сибдей Томны хығырып алғам. Ағаа тіпчем: «Сергей, минің кӧг пар, че cӧстерін килістіре пазып аларға сидіксінчем. Хакас сарын поларға кирек. Полыс пирзең, сӧстері сини полар, кӧӧ – мини». Ол, кӧгні истіп алып, теен: «Позың пас, синің прай ниме килізер». Мин хахап таа парғам, хайди хакас тілінең пазып аларбын. Орыс тілінең кибелістер пазыбыс турҷаңмын, че хакас тілінең пазарға аар полар сағынғам.
Мин, пазымда чӧрчеткен кӧгні фортепианонаң ойнап, сӧстер пазарға тың кӱстенгем. Хызыма сағынып, харах частарым на тоолап килчеткен. Че ӱс кӱнге «Хара харахтығ хызыҷаам» сарынны пазыбысхам! Ол минің иң пастағы паза иң хынған сарыным полча, – нандырған саблығ ырҷы.
Мария Васильевна сарыннарын олаңай сӧстернең пазарға кӱстенче. Кӧрігҷее ырларым пілдістіг поларға кирек тіпче ол. Пурнада Мария Янгуловаа кӧг килче, ол аны пазында ал чӧрче. Анаң фортепианода ноталарны килістірче. Кӧг «тӧріп» парза, хайдағ сӧстер ағаа килізер, сарын нимедеңер поларға кирек тіп сағынча.
– Пандемия тузында кӧглер паза сарыннар пасчаң тус толдыра полған. Амғы ӧнетін чаа операциязы тузында кӧп сарыннар пазылча. Ол тема мағаа чағын нооза, пабам Илбек Ада чаада чааласхан, – чарытча ол.
Мария Янгулова пайрамнығ чайаачы иирінің программазын хайди адирын пілбинчеткен. Анаң хызының ноталығ тетрадьын кӧр салған. Анда Лида «Мои песни» пас салтыр. Іди Мария Васильевна программазын «Минің сарыннарым» адап салған.
– Афишаа мин платтығ сомға суурынғам. Платты іди іҷем тартынҷаң. Мының алнында хакас ипчілер плат чох чӧрбеҷеңнер нооза, – таныхтапча М.В.Янгулова.
Ам Хакасияның чон артизі олғаннарға сарыннар пазарға кӱстенче. Ағаа хоза, ол Ағбандағы музыка школазында Россия культуразының саблығ тоғынҷызы Мария Сергеевна Сартыкованың «Чылтыс» ансамбльының олғаннарын сарнирға ӱгретче. Постың опыдын таңдағы тӧлге артызарға кирек тіпче ол.
Филармонияда тоғынып, Мария Васильевна Турциязар, Киргизиязар, Польшазар чӧрген, Россия городтарының сценазында сарнаан.
Мария Васильевнаның хонғаны хаҷан даа пик чӧлег полча. Роберт Серафимович Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас гимназияның музыка школазында олғаннарны баяннаң ойнирға ӱгретче. Иирде тоғыс соонаң ибзер килзе, абахайынаң хайдағ наа сарын пас салдың тіп сурап салча. Мария Васильевна кӧзіт пирче. «Син позың ачых-чарых, чалахай кізізің, андағох кӧгліг сарыннар пас тур», – чӧп пиредір Роберт Серафимович.
Ирткен тынағ кӱннерде Мария Янгулова пайрамнығ чазына чарыдылған концертінде саңай позы пасхан сарыннарын толдырған. Ідӧк филармонияның ырҷылары Артур Марлужоков, Аржан Туденев, Ольга Васильева, Олег Гриценко, хығыртылған артисттер Юлия Чепашева, «Чылтыс» паза «Кӱн сузы» ансамбльлар араласханнар.
Сом Хакас Республика филармониязыни
Автор :
Татьяна Тютюбеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
