Осетин халазының чазыды
19.10.2023
Хабарлар
Адам Джусоев (cол саринаң ікінҷізі) хоккей турнирі чиңісчілерінең хада
Хакасия – прайзыбыстың ибі. 2021 чылда Россиядағы чонны санға алғанда, пістің республикада 47 кізі осетин тіп пазынған
Полған на чонның позының тархыны, хылии, омазы. Кӧзідімге, немецтер тоғысха чапчаңнар, орыстар полысхах хылиинаң аптапчалар. Осетиннер, тізең, махачыларынаң ырахха сабланчалар. Анзы тиктең нимес. Илбек Ада чаа тузында 35 осетин Совет Союзы Матыры аарластығ атха турысхан. Олардаң пірcін – саблығ разведчик Хаджи-Умар Мансуровты – писатель Эрнест Хэмингуэй «По ком звонит колокол» романда хумартхылап салған. Анда Испаниядағы гражданскай чаадаңар чоохталча. Ӧӧн матырның омазы Мансуровтаң пазылтыр. Чонда махачы чаалазар кибір чітпинче. Пӱӱнгі кӱнде Ӱстӱнзархы паза Алтынзархы Осетиялар чуртағҷыларынаң ӧнетін чаа операциязында (СВО) 15 муң артиинаң кізі араласча.
Пик сындырлығ кізілер спортта улуғ іс артысчалар. Осетиннер аразында саблығ кӱресчілер кӧп. Амғы туста пістің хазнаның алнын алча олимп чемпионы Заурбек Сидаков. 2018 чылда Россия футболисттері тилекей чемпионады финалының тӧртінҷі чардығына чидіп алғаннар. Пу чидігде осетин чонның оолғы, тренер Станислав Черчесовтың хозымы улуғ. Пір cӧснең, осетиннердең илееде чахсы спортсмен сыххан. Че хысхы спорт кӧрімнерінде оларның пір ле тилекей чемпионы. Аның ады – Алан Джусоев. 31 частығ хоккеист улуғ спортсар пастағы хаалағларны Хакасияда иткен. Меспектіг хоккей ойнап, Джусоев, чонын на нимес, пістің республиканы тилекейге сабландырча.
Ағбанда спортсменнің паба-іҷезі чуртапча. Сӧбіре пазы Адам Габеевич кӧп чыл пӱдірігҷі полып істенген. Іҷезі Мзия Доментьевна фармацевт ӱгредігліг, аптекада тоғынча. Олар ікізі дее Грузиядаң полтыр. Адам Габеевич чоохтапча:
– Ӧбекелерібіс Ӱстӱнзархы Осетиядаң, олар хаҷанох Кахетиязар кӧскеннер. Кахетия Грузияның іскеркі cаринда орныхча. Чуртаабыс осетин аалларда, аннаңар тӧреен тілібісті, пурунғыдаң хайраллалған кибірлерні чахсы пілчебіс. Хада хонғанымның аалы ӱс километр оортах орныххан, че пір школаа чӧргебіс. Осетиннер паза грузиннер аразында тартыстар пасталғанда, туғаннарыбыс ирік чох Алтынзархы Осетиязар кӧскеннер. Кахетияда кізі халбады даа.
Адам Джусоев Волгоградтағы инженер-пӱдіріг институдында ӱгренген. Андар чиит кізіні ачы харындазы хығыртыр. Мзия Доментьевна Пермьдегі имнег-фармацевт училищезін тоосхан. Кӧӧленісчеткен тустох чииттер Россияда чуртирға чаратханнар. Олар Омскты таллап алғаннар. Анда ирепчінің Мурад паза Алан оолахтар тӧрееннер. Мзия Доментьевна таныхтапча:
– Тун оолғым хылиинаң амыр арах. Алан кічігде пір орында одырбаҷаң. Ол, улуғ ӧзіп алза, тудыс ла чӧрер тіп чочынғам. Очызына 5 час толғанда, ікізін дее карате секциязына пир салғам. Хада хонғаным ол туста тоғыста полчатпас па.
Іҷе кізі оолағастарға спорт кӧңніне кірер тіп ікінҷілебеен. Школада сӧбіре пазы спорт «чылтызына» саналҷаң нооза. Адам Габеевич ниик атлетиканаң айғасчаң, харбасчаң, футбол чахсы ойнаҷаң. Аны Тбилисидегі «Динамо» клубсар футбол ойнирға хығыртырлар, че ол Волгоградсар ӱгренерге парыбысхан. Пір ле чыл аразына оолахтар каратеде кӧп чидіге читкеннер. Джусоевтер Хакасиязар кӧзерге чаратханда, оларның тренері тың хомзынтыр.
Осетиннер – хада-пірге тудынчатхан чон. Олар удур-тӧдір полызызарға харасчалар. Пістің республиказар Адам Джусоев арғызы чӧбінең кӧcкен. Анзы Ағбанда служба ирткен соонда мындох чуртирға халған. Адам Габеевичтің чооғынаң, тӧреен чиріне cанабаза, тилекейде Хакасия осхас истіг орын чоғыл. Ынағ cӧбіре Ағбанда 1999 чылда чурт салынған. Олох чыл Алан школаа парған. Пабазынаң іҷезі ікі оолғын олаңай кӱресче секцияа пазындыр салғаннар. Ирепчі тренер Виталий Сагалаковты улуғ аарласнаң сағысха кирче:
– Виталий Дмитриевичке улуғ алғыс. Оолағастарыбысты пос палаларын чіли кӧрген. Хомзынысха, ол пылтыр чуртастаң парыбысхан. Мурад, аның холында узын таптап, Россияның спорт узы нормативін толдырыбысхан. Аланға кӱресте оң полбаан. Марығ тузында ол холын сындыр салған. Холы ӱр пӱткеннеңер, піc аны секцияа чӧрерге кӱстебеебіс.
Адам Габеевич – спортха хынчатхан кізі. Хысхаҷах тус аразына ол спорт сферазында істенчеткен улуснаң танызып алған. Арғыстарының пірcі меспектіг хоккейҷе тренер Александр Хрисоненко полған. 2003 чылда ол Аланны наа ла тӧcтелген «Реформация» командазар хығырған. Адам Габеевич сағыстарынаң ӱлесче:
– Александр Владимировичті прай чӱреемнең улуғлапчам. Пілгем, ол паланы хомай нимее ӱгретпес. Сағын салғам, Алан футбол чахсы ойнапча, меспектіг хоккейде узын сынап кӧрзін. Итсе, конькинең сидіксініс пол парған. Алында ағаа пустығ чазыда чыларға киліспеен. Тренер позының ӧдігін пирген. Оолғыма 11 ле час, нинҷе-нинҷе чулух кизірткебіс. «Торпедо» стадионзар іҷезі апар салған. Паланы секцияа хазиин пиктир пӧгіннең пир салғабыс, тренер піске Аланнаң чемпион сығар теен. Андада олаңай ла чоохтанча тіп сағынғабыс.
«Реформация» хазнани нимес клуб полған. Аның тӧстегҷізі – пастор Руслан Белосевич. Руслан Николаевичтің 8 пала, оларның пірcі Авель, Алан чіли, 1992 чылда тӧреен. Оолғы спортнаң айғассын тіп, пастор хоккей командазын тӧстеен. Тренерге Александр Хрисоненконы хығырғаннар. Пу клубтаңар чоохтар кӧп чӧрген. Оларны прайзын сағысха кир полбассың. Ӧӧні – Россияда «Реформация» олған хоккей командазы часха тиңнернің аразында иң кӱстіг ӧмее саналҷаң. 2007 чылда чиит хоккеисттер Тилекей кубогын холға киргеннер. Марығ Швециядағы Болльнес городта ирткен. Алында, тізең, олар Россия первенствозында чиңіc тутханнар. Командада спорт «чылтыстарының» пірcі полған Алан Джусоев. Хоккеист «Реформация» ӱчӱн 2009 чылға теере ойнаан. Андадох ол туста «Реформацияның» ӧӧн тренері полған Евгений Баженов 17 частығ хоккеистті «Енисей» ӧмезер кир салған. Хызылчарда Алан Джусоев стадионда чуртаан тиирге чарир. Иртен ӧӧн команданаң ойнаҷаң, иирде чииттерге хозылҷаң. Осетин оолның кӱстенізі тикке парбаан. 2011 чылда Джусоев «Енисейге» Тилекей кубогын утып аларға полыс пиргенде, аны ӧӧн ӧмезер кир салғаннар.
Саблығ хоккеист Алан Джусоев
Ол тустаң Хакасиядаң сыххан спортсмен «Енисей» командада ла нимес, Швециядағы «Сандвикен», «Хаммарбю», АИК клубтарда, «СКА-Нефтяник» (Хабаровск) ӧмеде ойнирға маңнанған. Джусоевтің чидіглері кӧп. 31 частығ Алан Адамович Россияның алты хати чемпионы полча. Халғанҷы алтын медальны 2023 чылда, «СКА-Нефтяник» ӱчӱн турызып, холға кирген. Россияның піріктірілген командазынзар кіріп, ол ідӧк алты хати тилекей чемпионы атха турысхан (2013 – 2016, 2018, 2019 чыллар). Ӧнетін чаа операциязы пасталғанда, Алан Джусоев Швецияда ойнапчатхан. Пабазы ағаа ибзер айланарға теен. Адам Габеевичтің СВО-да хада тӧреен пиҷезінің ооллары чааласчалар. Туғаннары аразында Украинада чуртастарын пир салған чааҷылар пар. 2022 чылдаң хоккеист Хабаровскта чуртапча, «СКА-Нефтяник» ӱчӱн ойнапча.
2019 чылдаң Хакасияда Россияның саблығ спорт узы Алан Джусоевтің сыйыхтарына турнир иртірілче. Аның ӧӧн пӧгіні – олғаннарға узын тилідер оңдай пирері. Адам Габеевич чоохтапча:
– Пу марығ палаларға кӧрілген. Орындағы тренерлер минің оолғыма улуғ спортсар чол ас пиргеннер. Ӧдіcті айландырарға кирек. Турнирні иртіріп, піс оолахтарны хазых чуртасха тартарға харасчабыс. Олардаң піреезі cоонаң чоннар аразындағы марығларда араласса, уламох чахсы. Піске пу турнирні Хызылчарда, Хабаровскта иртірерге хығырғаннар. Ынабаабыс. Хакасия ікінҷі чир-суубыс полча. Марығ пастыра республикаа хынызыбысты, алғызыбысты читірчебіс. Пастағы туста турнирде Сибирь регионнарының кічіг хоккеисттері араласчаңнар. Амды Хакасиядағы командаларға иртірчебіс. Сыйыхтарны орындағы палалар алзыннар.
Ирепчінің таниинаң, марығ иртірері – уғаа нандырығлығ тоғыс. Cигіc команда ойнапча, марығ ӱс кӱн парча. Ӧӧн сыйыхтарның пірcі – осетин пӱріктері. Таныхтирға кирек, осетиннернің ас-тамаа пай, че тилекейге осетин пӱріктері саблан парғаннар. Мзия Доментьевнаның чооғынаң, оларны тимнирге оой нимес. Прай нимені холнаң идерге килісче. Тесто чуға поларға кирек. Ӱстӱнзер аймах ниме салыбысчазың: сыр, яблах, капуста, ит паза пасха ниме. Свекла сабынаң cырны араластырыбыссаң, уламох татхыннығ. Пу халасты арығ сағыстығ, прай кӧңнін салып идерге кирек. Полған на турнирге хоккеисттің іҷезі 50-ҷе пірік тимнепче. Халғанҷы марыға ӧӧрелері халас идерге полыстырлар. Мзия Доментьевна таныхтапча:
– Полған на сай пӱріктер идерге майығыстығ. Палалар сурчалар: «Халас полар ба?» Ирік чох итчезің. Ағаа хоза олғаннар осетин чонның чиизінең таныссыннар тіп сағынчазың.
Ағбанда чуртапчатхан осетиннер Джусоевтерге турнир иртірерге полысчаттырлар. Олар ідӧк чир-суғҷыларына хабазар оңдай таапчалар.
Хакасиядағы осетиннер ӧӧнінде пос киреенең айғасчалар. Адам Габеевич ідӧк идінҷек полтыр. Аның устаанынаң 25 кізі тоғынҷаң. Ағбанда А.Г.Джусоевтің ӧмезі ікі олған садын, республика чарғызының туразын паза пасха объекттер пӱдіртір. Хакасияда Томази Сиукаевті чахсы таныпчалар. Томази Александрович «ДСК77» ООО-ның директор орынҷызы полып істенче. Предприятие чоллар пӱдірче, нааҷылапча. Сиукаев ахчанаң полыс пирерге кӱстенче. Пӱӱл идінҷек «Алтай» футбол командазына 300 муң салковай сыйлап пирген. Ол ахчаа Алтай аймааның устағ-пастаа спортсменнерге спорт кип-азаан ал пирген паза марығларға ысхан. Часхызын Асхыста таланттығ палаларны чеестенде, спонсорларның пірcі полған Томази Александрович.
Ол позы Ӱстӱнзархы Осетиядаң. Идінҷектің пастаанынаң августта футбол турнирі иртче. Марығ Ӱстӱнзархы Осетия Грузия холынаң позып алғанына чарыдылған. Пӱӱл арға-мӧрійге 13 команда сыххан. Чыылған чонны кееркестіг ӱнінең 15 частығ Тимур Дзудцев аптаан. Чиит ырҷыны ӧнетін Ӱстӱнзархы Осетиядаң хығырғаннар. 2008 чылда тӧреен саарбах осетин паза орыс сарыннарын толдыртыр.
Джусоевтернің таниинаң, Ағбанда чуртапчатхан осетиннер кибірліг ӱлӱкӱннерні таныхтирға кӱстенчелер. Олар Худай іҷезін аарлапчалар. Cентябрь осетиннернің Марияның айы полтыр. 21 сентябрьда Ах арығ Худай іҷезінің кӱні таныхталча. Ол кӱн тоғынарға чарабас. Осетияда ызых орыннар кӧп. Кізілер, анда чыылызып, тайығ иртіреріне мал сохчалар. Ирепчінің ооллары тӧреен тілін пілчеттірлер. Улии Мурад осетин тілінең чахсы чоохтасчатса, Аланның акцент пілдірче. Алан, марығдаң марыға чӧріп, Алтынзархы Осетиязар чӧрбеҷең, че пӱӱл пір ай чуртап пар килтір. Джусоевтер туғаннарынзар удаа пар килчелер. Олар даа Ағбанзар ааллап килчелер.
Хакасияда осетиннернің халых пірігізі чоғыл. Оларның саны кӧп нимес нооза. Че тӧстир сағыс пар. Спортсар айланза, «Саяны» команда Суперлигада ойнапчатханда, Россия чемпионадының ойыннары ідӧк Ағбанда иртерлер. Андағ оңдайнаң меспектіг хоккейге хынчатханнарның «Саяны» стадионда Алан Джусоевті ойнапчатханын кӧріп алар оңдай полар.
Сомнар Джусоевтернің сӧбіре архивінең
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылча)
Автор :
Майя Кильчичакова
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
