Чонның чуртазын чахсыландырары – тоғызыбыстың ӧӧні
25.10.2023
Хабарлар
Людмила Юхновец
Тиліс чолынҷа. Хакасияның экономиказы паза социальнай тилізі муниципальнай пӱдістерде апарылчатхан тоғыснаң пик палғалыста полча
Орындағы ӱлгӱлер чонның чуртазын чахсыландырар кӧстеге кӧп хайығ айландырчатсалар, аймах хазна программаларында, проекттерінде араласчатсалар, тиксі региондағы чуртас сині ӧзіп одырча. Пӱӱнгі сығарыста Алтай аймаа пазының экономикаҷа паза финанстарҷа орынҷызы Людмила Юхновецнең муниципалитет тилізінеңер чоохтазығны пирчебіс.
– Людмила Александровна, Алтай аймааның экономика cаринаң тилізі хайдағ нименең палғалыстығ?
– Иң пастағызын, ол кізілер тоғынчатханынаң палғалыстығ. Чонға тоғыс табарға полысчатхан кіннің искіриинең, аймахта 2022 чылның 31 декабрьына тоғыс чохтарның кӧзідии 0,8 процент полған, 2021 чылнаң тиңнестірзе, ол 0,3 процентке асхынах. Ікінҷізі, чир-чайаан ис-пайынаң палғалыстығ – Алтай аймаа Пиидегі хара тас табылчатхан чирде орныхча. Ідӧк аймахтың тилізіне идінҷектер тоғызы хозым полча. Таныхтирға кирек, оларның наа оңдайларнаң тузаланарға тимде полчатханы чахсы салтарларға ағылча. Олар тоғыстарына наа технологияларнаң тузаланарын, наа ниме сығарарын чалтанмин кирчелер.
Ідӧк Алтай аймаа аймах хазна программаларында араласча, анзы аның тилізіне чахсы хабазығ полча паза наа оңдайлар пирче.
– Алтай аймаанда хайдағ улуғ предприятиелер тоғынчалар? Халғанҷы чылларда наа предприятиелер тӧстелгеннер бе?
– Иң улуғ предприятиелер санына «Разрез Аршановский», «Разрез Майрыхский», «Разрез Белоярский», «СУЭК-Хакасия», «Разрез Кирбинский», «Разрез Бейский» ООО-лар кірчелер. Хара тас анирынаң айғасчатхан компанияларның тоғызы экономика тилізіне хозым итчеткенін хайығ чох артызарға чарабас. Олар чуртағҷыларға тоғыс орыннарын пирчелер, чал ахчазын тӧлепчелер, олардаң бюджетке налогтар кірчелер.
Хара тас анир компаниялардаң пасха, Алтай аймаанда улуғ аал хонии предприятиелері тоғынчалар: «Аршановское», «Бирюса», «Алтай», «Андреевское» ООО-лар. 2022 чылда чара чачырапчатхан эмульсия сығарар завод – «Управление по буровзрывным работам» ООО – тузаланысха кирілген. Наа тоғыс орыннары тӧстелген.
Ӧзімнерні ӧскірерінең айғасчатхан аал хонии предприятиелері аразында «Аршановское» ООО-даңар алынҷа чоохтирға чарир. Пу предприятие «Пӧзік культуралығ чир тоғынчатхан хоных» паза «Ӱреннер сығарчатхан хоных» аттарға турысхан. Ол чыл сай, тастал парған чирлерні иптеп, таарығ чирлерін алғытча.
Алтай аймаанда гречиханы ӧскірчеткен паза садыға позы тимнепчеткен Хакасияда паза Хызылчар крайының ӱстӱнзархызында чалғыс ла предприятие – «Бирюса» ООО – тоғынча. Ол сығарчатхан чиис республикабыстың социальнай учреждениелерінзер ниик паанаң читірілче.
– Инвесторларны тартарынҷа хайдағ тоғыс апарылча? Ахчанаң хабасчатханнарға хайдағ оңдайлар пирілче?
– Алтай аймаанда инвесторларға тоғынып пастир оңдайлар кӧп. Аймахтың устағ-пастаа пу кӧстегні тилітче: иң пастағызын, ниме-ноо сығарызынаң алай инвестициялар кирерінең палғалыстығ сурығларны, айланыстарны паза сурыныс пічіктерін кӧрчебіс. Ідӧк муниципальнай чирлернең тузаланарынаң палғалыстығ сурығларны хайығда тутчабыс. Ікінҷізін, ахчанаң хабазар кізілерні тілепчебіс. Ӱзінҷізін, тӧстелер инвестиция проекттерін ӱзӱрчебіс.
Ӱлгӱнің, бизнестің паза чуртағҷыларның хада-пірге тоғынчатханы аалларны тилідерге, чонның чуртазын чахсыландырарға полысча. Хазна полызии пирілчеткені сылтаанда аал хонииның аймах отрасльларын тилідер оңдай пар. «Аалларның тиксі тилізі» программада араласханының салтарларынаңар чоохтап пирерге сағынчам.
2020 – 2025 чылларда пу хазна программазынҷа Алтай аймаа Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министерствозы, пӱдіріг паза чурт-коммунальнай хоных министерствозы полызиинаң 1,5 миллиард салковай азыра ахча алар. Іди 2020 чылда Хубачарда суғ арығлаҷаң пӱдіріг тимге сыххан, спорт ачығы тӧстелген, имнег туразынзар оборудование алылған паза турғызылған, Ызых поселокта суғ пирҷең тастындағы сетьтер салылған. 2021 чылда аалда істенчеткен специалисттерге Хубачарда тӧрт тура пӱдірілген. 2023 чылда Хубачардағы «Теремок» олған садында тиксі тыхтағ апарылған, энергия асхынах хоратчатхан тасхархы чарытхы сетьтері турғызылған, Хойбал аалда наа имнег амбулаториязы ізіктерін асхан, Ызых поселокта сӧп-сапты хайдағ-да тус хайраллир ачыхтар тимнелген паза даа пасхазы.
Пӱӱл Хубачарда наа канализация сетьтерін, 120 палаа кӧрілген олған садын, стадионны, 462 орынға кӧрілген Культура туразын, олғаннарға паза чииттерге культура-ӱгредіг кінін пӱдіріп пастаабыс, 2024-2025 чылларға олар тимде поларлар. Ідӧк пасха хазна программаларынҷа паза инвесторлар полызиинаң 1 муң орынға кӧрілген школа, бассейнніг физкультура-хазых пиктир комплекс пӱдірілчелер, наа чоллар салылча паза иргілері тыхталча, аал істі иптелче.
Аршаннар аалда наа стадион пӱдірілче. Мында аймах спорт объекттері полар – кічіг футбол ойнаҷаң ачых, чӱгӱр чӧрҷең чолыҷахтар, волейбол паза баскетбол ачыхтары, кӧрігҷілерге орыннар кӧріл парғаннар. Пӱӱл oктябрьда пу аалда модельнай библиотека азылған. Ідӧк мында пӱдірілер спорт залының проектін тимнир тоғыстар толдырыл парған.
Хубачарда котельнайнаң сидіксіністіг сурығ пӧгіл парған. 2022-2023 чылларда амғы тустың кирексіністерінҷе наа котельнай пӱдірілген. Аның кӱзі амғы туста пар чурттарны паза «Наа горизонт» наа чурт комплексін чылыдарға чидер.
Ирткен чылда Алтай аймааның устағ-пастаа пос киреенең айғасчатханнарға паза идінҷектерге сурығларын пӧгерге полызар тоғысты хатап апар сыххан. Ікі семинар иртірілген, оларда Хакасияның экономика тилізі министерствозының, «Гарантийный фонд. Микрокредитная компания Республики Хакасия» НО-ның, банктарның тоғынҷылары араласханнар. Олар идінҷектернің сурығларына нандырғаннар. Мыннаң мындар пу осхас мероприятиелер иртірерін узарадарға пӧгінчебіс.
2023 чылда Алтай аймааның устағ-пастаа идінҷектерге полызығ пиреріне 2,5 миллион салковай кӧр салған:
– 1,5 миллион салковай чиит идінҷектерге хабазарына республика бюджедінең грант ахчазын алғабыс. Таныхтирға сағынчам, мындағ хабазығ Алтай аймаанда пастағызын на пирілче. Грант мариинда пір кізее 500 муң салковайға теере утып алар оңдай полған. Марығда аралазарына ӱс сурыныс пічиинең пірсі ле прай кирексіністерге килістіре полчатханнаңар чарадығ алылған. Аннаңар аны пазох иртірербіc.
– 1 миллион салковай ортын паза кічіг идінҷектерге инвестиция проекттерін чуртасха кирерге хабазар пӧгіннең орындағы бюджеттең позыдылған. Амғы туста пу марығда аралазарына сурыныс пічіктері алылча.
– Аймахты тилідерінеңер чоохтаза, хайдағ кӧстеглерге ӧӧн хайығ салылча?
– Ӧӧн хайығ аал хониин, промышленностьты, туризмні, ол санда агротуризмні, тилідеріне салылча. Промышленностьтың сығарызы ӧсчеткен полза даа, ӧзімнер одыртчатхан чирлер саны 5,35 муң гектарға ідӧк ӧскірілген. 2010 чылда мындағ чирлернің улии 23,49 гектарға тиңнелген полза, 2023 чылда пу кӧзідіг 28,84 муң гектарға тиңнелче. Пӱӱл Кӧк хайа аал чӧбінде сӱт сығарҷаң модульлығ завод пӱдіріліп пастаан, палых тударынаң айғазарына чир участогы пирілген. Мал сохчаң ӱс цех пӱдірілче, пір цех тузаланысха киріл парған.
Амғы туста бетон заводын, автомобиль шиналарын чох итчең завод, теплицалар, хорбылар ӧскірҷең питомник пӱдірерінҷе инвесторларнаң чоохтазығлар паза тоғазығлар апарылчалар.
Алтай аймаана туризм наа кӧстег полча. Аны тиліткені чуртағҷыларға даа, тиксі аймахха даа тузалығ полар. Амғы туста туризм кластерін тӧстирінҷе тоғыс апарылча. Аннаңар алғыда чоохтап пирерге сағынчам.
Алтай аймааның паза Хакасияның чуртағҷылары Чынай аалда иртчеткен борщ фестивальын чахсы пілчелер. Чынай Ағбаннаң Саяногорсксар парчатхан чолдаң оортахта орныхча, аннаңар піс андар суғҷа паза кииҷе чидер чолларны тӧстирінҷе тоғысты апарчабыс. Кӧзідімге, Ымай тас поселоктаң Чынайзар катамараннығ алай саллығ инер чолны тілепчебіс.
Хакасияда гидроаэродром чоғыл. Тиксі Россияда ӱс андағ аэродром, тӧртінҷізі Чынай аал чӧбінің чирлерінде Алтай аал хыринда тӧстелер. Аннаң суға одыр полчатхан ниик моторлығ самолеттар Сибирьҷе, ол санда Тағлығ Алтайзар, Тывазар, республикабыстың Шира аймаанзар, учух турарлар. Пасха регионнардаң килген туристтерге ол тузалығ полар, мындағ оңдайнаң олар Сибирьнің чир-чайаанынаң хысха тус аразына танызып аларлар.
Туристтер чӧрчеткен чолларда сервис сині тӧбін полчатханын удаа истерге килісче. Аннаңар пу киректі чахсы саринзар айландырар пӧгіннең піс инвесторнаң хада «Счастье.Есть!» проектті чуртасха кирерге сағыныбысхабыс. Аны хоостыра Новомихайловка аал тузында чол хыриндағы турист комплексі тӧстелер. Анда Ағбаннаң Сойан-Сус ГЭС-сар чолның ортызы пол парча. Улуғ кафе, сувенирлер садылчатхан килкім садығ туразы, чорыхчыларға тынанар парк пӱдірілер. Ізенчебіс, пу проект туристтер санын хозарға полызар.
Ағаа хоза, піс пасха инвесторнаң Хызылчар – Хызыл чол хазында Ким суғ кизіре тахта хыринда турист кінін азардаңар чоохтазығлар апарчабыс. Мында ӧӧнінде Алтай аймааның устары чайаан сувенирлерні садарға пӧгінчебіс.
2021 чылда піс Хакасияның экономика тилізі министерствозынаң хада хара тас анирына чарыдылған музей комплексін тӧстирінеңер чоохтасхабыс. Ол тиктең нимес Ызых тағда орнығар, 20 чӱс чылларда хара тас аниры мыннаң пасталған. Проект уғаа улуғ, аны чуртасха кирері нинҷе-де чардыхтаң пӱдер. Амғы туста хара тас анирынаң айғасчатхан компанияларнаң хара тас аныпчатхан техниканың музейін тӧстирінеңер чоохтазығлар апарчабыс. Олардаң амғы туста тузаланылбинчатхан техниканы музейге пирібізерге сурынчабыс. Пу сағыс «СУЭК-Хакасия» ООО-ның ӧӧн директоры Сергей Канзычаковтың кӧңніне кірген. Паза пӱӱл піс туристтерге Ызых тағҷа наа чол тимнеп салғабыс. Мында тас пол парған ағастарны, тағдағы cівеені, Ӧӧркі чайааннарға пазырҷаң орынны кӧріп аларға чарир.
Ідӧк Очыр аалдаң ырах ниместе улуғ проектті чуртасха кирерге сағынчабыс. Аны хоостыра «Хустар аразы» этнокультурнай комплекс, гостиница тӧстелер тіп кӧрілче. Мында ресторан, кафе, бар паза пасха даа объекттер полар, ідӧк реабилитация кіні тӧстелер. Пу проект Алтай аймаанда чуртапчатхан чоннарның культуразын хайраллирға полызар. Амғы туста чир участогына пічіктерні тимнир тоғыс апарылча.
Хубачар аал чӧбінде «Чигірен ат» ат спорт клубы паза «Богдановка» экобаза чонға тынанар оңдайларны чахсыландырып одырчалар.
Кӧк хайа аал чӧбінде ідӧк чахсы алызығлар. Чиит идінҷек агрокомплекс тӧстеен, анда ырғай паза чир чистегін ӧскірчелер. Теплица комплексінде чистектерні тасхар хайдағ даа кӱн турчатса ӧскірерге чарир. Мында наа технологиялар ӧткін тузаланылчалар.
– Алтай аймаанда инвестиция площадкалары пар ба?
– Республиказар инвесторларны тартар пӧгіннең Хакасияның инвестиция картазы тӧстелче. Аны кӧріп, инвесторларға чуртасха кирілчеткен аймах проекттердеңер піліп аларға, идінҷектерге киректерін апарарына хайдағ оңдайлар пирілчеткенінең танызарға чарир. Алтай аймаа аны хоостыра инвестиция проекттеріне килістіре пос чир участоктарын, промышленнай ачыхтарны таныхтап салған. Оларнаң Хакасияның инвестиция порталында танызарға чарир.
– Мыннаң мындар аймахтың тилізі хоостыра устағ-пастағ хайдағ пӧгіннер турғысча?
– Алныбыста турғысчатхан пӧгіннерібіс паза кӧстеглерібіс аймаабыстың чуртағҷыларының чуртазын чахсыландырарынаң, предприятиелерге паза организацияларға тилир оңдайлар тӧстирінең палғалыстығлар. Амғы туста Ағбанда паза пасха даа чирлерде чуртапчатхан кізілер Алтай аймаанзар кӧсчелер. Піс мында чуртағҷыларыбысха истіг чуртас оңдайларын тӧстирге кӱстенчебіс, халых чуртазына танығлығ объекттер пӱдірчебіс, идінҷектерге тилирге полысчабыс, туризмні тилітчебіс. Пасха аймахтардағы даа идінҷектер піссер килчелер. Олар бизнес хоостыра сағыстарынаң ӱлесчелер, піс, тізең, оларны чуртасха кирерге полысчабыс.
Сом Альбина Чистогашевани
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылча)
Автор :
Чоохтасхан Татьяна Кыштымова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
