Хайығ киректепчеткен, че хайдадар сіліг чахайах
26.10.2023
Хабарлар
Галина Чебодаева хынған чахайахтарынаң хада
Хынған кирек. Галина Чебодаева воспитатель полча, че тоғыста ол ідӧк чахайахтар ӧскірерінең айғасча, ол санда розаларны
Тасхар чарыс айының 20-ҷі кӱні. Ағастар пӱрлері сарығ кибіcнең азах алтында чадыбысханнар. Че Ағбан городта ам даа кӧгерчеткен ағастар пар. Ӧӧнінде ол оох пӱрліг вязь ағас. Пӱӱл кӱскӱ Хакас чирінің чуртағҷыларын айас, чылығ кӱннерінең чахсы ӧріндірче. Пӱӱн дее тигір ап-айас. Анда ағарчатхан даа пулут кӧрінминче. Кӱн истіг чылытча, сустарынаң кізі хараан айтып одырча. Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернаттың хаалхазын иртсең, кізіні чахайахтарның чапсых чызы удурлапча. Гимназияның туразынзар чағдабысса, ол тадылығ чыс хайдаң тарапчатханын харахнаң тілеп пастапчазың. Оң саринда тадар иб турча. Андар парчатхан чолның ікі саринда пӧзік аалай ӧңніг чахайахтарны кӧр таапчазың, анаң хости нинҷе-нинҷе андағ чахайах ӧсчеткенін кӧрчезің. Чағын пастырып, ол сырыптар роза полчатханына кізі тың хайхапча. Пірсі пірcінең сіліг, хайдағ тирең ӧңнер, чызы чи хайди чайылча! Анаң на сағын сыхчазың: кем не ол матыр, кем не розаларны іди мааннап ӧскір парча? Ол Хакас национальнай гимназия-интернаттың воспитательі Галина Михайловна Чебодаева полтыр.
Галина Михайловна позы Пии аймааның Маткичіг аалында чуртапча. Ибінзер тынағ кӱннерде чӧрче. Аалда чурттығ кізі чирде тоғынарға, ӱӱҷікнең айғазарға кӧнік парған. Аннаңар 2018 чылда азығ айында пу ӱгредіг учреждениезінзер тоғысха алылғанда, ол устағҷыдаң, андада Марина Николаевна Сагатаева полған, чахайахтар одыртып, чирнең айғасчаң оңдай пар ба тіп сурғанда, ағаа гимназияның чирі дее, теплицазы даа пар тіп нандырғаннар паза ағаа ол кирекнең айғазарға чаратханнар. Галина Михайловна олох чыл чахайахтар ӧскір сыххан. Пастап ӱр паза чахсы чахайахтанчатхан сорттарға хайығ салылған. Чоохха киліскенде, Галина Михайловна устағҷаа хаҷанох ал чӧрген сағызынаңар – розаларны ӧскірер кӧңнінеңер – искірген.
– Аның соонаң Марина Николаевна мині роза сырыптарын таллирға пір идінҷексер ызыбысхан. Мин, оларнаң айғаспаан кізі, таллирға даа пілбинчетпеспін ме. Анаң сырыптарны кӧріп, пӱрлері сарғалбаан, пик саптығ паза чахсы тамырлығларны таллап алғам, – сағысха кирче воспитатель. – Гимназиязар ағылып, мин оларны теплицада одырт салғам. Кӧрік айы. Розаларым прайзы чахайахтан сыххан. Саптары ніскеҷек, чахайахтарына сыдабин, ээлчелер. Хайди итчең? Тасхар ам даа соох. Чылығлар пасталарын сахтабин, кӧрілген чирде одырт салғабыс.
Галина Михайловна, чахайахтарға сағыссырап, оларның соонҷа хайди кӧрерінеңер паза мааннирынаңар искіріг чыып пастаан. Ӧнетін кинделер хығырған, интернетте тузалығ чӧптер кӧрген. Чырғалзар чахайахтар, хорбылар сатчатхан чуртағҷыларнаң хабарлазарға чӧрҷең. Іди ол розаларны хайди орта ӧскірерінеңер піліп алған: хайдағ туста чирге одыртарға, чирін хайди порандалирға, хайди суғлирға, тузалығ удобрениелерні паза витаминнерні хаҷан хос турарға.
– Роза – хайығ киректепчеткен чахайах. Аны кӧмес ле хайығ чох артызыбыс, ол салых сығар, пӱрлері cарғалыбызар, пірее хурт-хоос кір парар, – чоохтапча Галина Михайловна. – Че олар чахсы хайығ ӱчӱн кізее ідӧк нандырчалар: пик ӧсчелер, чахсы паза пай чахайахтанчалар.
Хайди чахайахтарнаң айғасчатхан чир-суғҷыбыс розаларны ӧскір парча?
Розаларны хазар тус – тасхар -5...-7 C0 соох тӧреміл турыбысса. Хысхызына чахайахтарны, хазып, пірее сӧрӧн чирде тударға кирек. Галина Михайловна розаларны хазар алнында пір тиң кизібісче. Саптарын чарым метр узунҷа артыс салча, кискен орнын сад варынаң чабысча паза ибіре зеленканаң сӱртклебісче. Іди чахайахтарны хомай ниме-ноодаң арачылапча. Тамырын чирнең хада полиэтилен хаптарға сухча. Гимназияның подвал пар, анда олар хыстапчалар. Чоохтирға кирек, хысхызын даа чахайахтар хайығ киректепчелер. Ӧӧні тамырларын пуғлаттырбасха, пуғлабысхан тамырлығ чахайахты «чыып саларға» чарир. Ол паза ӧс полбас. 100 азыра тӧстең 7 – 10-ының хыстир кӱзі читпин не парчаттыр. Розаларны часхызына теере хайраллап халар ӱчӱн, Галина Михайловна ай сай оларны кӧрерге чӧрче. Кии тың чылығ полза, подвалның ізіктерін кӧмес азых тутча. Соох полза, иргі покрывалоларнаң чаапча. Роза пӱрлері сарғалыбысса, оларны хыйа итче. Кӱскелер кірбезін тіп кӧрче.
Кӱскӱзінӧк 10 полиэтилен хапха пӱр чыылча. Хысхызын Галина Михайловна оларны азых тутча. Неделя сай суғ пырғыр салча паза, пулғастырып, насхабыс турча. Часхызын, розаларны чирге одыртар тус чидібіссе, пӱрлер чахсы компост полчалар. Хосхар айында, Чир кӱніне удур, Галина Михайловнаның устаанынаң воспитательлер паза олғаннар розаларны чирге одыртчалар. Сизінгенде, розалар тымых, арали кӱн салчатхан чирде паза пірее ағас хыринда чахсы ӧсчеттірлер. Аннаңар олар пис чыл изере гимназияның полисаднигінің ікі саринда сиден паза ағас-сырыптар аразында одыртылчалар. Хазылған оймахтың алтына пастап ікі кӱрҷек пӱр компосты салылча. Анаң роза чирінең хада одыртылча.
– Розаны одыртарға чылығларны сахтирға кирек чоғыл. Аны соох туста одыртарға кирек, аннаңар хосхар айы ортызы чахсы килісче, – тіпче Галина Михайловна.
Пастағы туста воспитатель чахайахтарны позы мааннап ӧскірче. Чайғызына олар тыып парыбысчалар. Каникуллар тузында городта чуртапчатхан ӱгренҷілер воспитательнің устаанынаң чахайахтарны суғлапчалар, чирін одалапчалар, нымзатчалар. Анаң отпуск тузында Галина Михайловна, аалдаң пірее хати киліп, чахайахтарны кӧр парыбысча.
– Олғаннар іҷе-пабазынаң алынҷа турада чуртапчатсалар алай аға-ууҷаларынзар аалзар чӧрчетселер, тоғынарға кӱстер, чапчаң хайынчалар, – таныхтапча Галина Чебодаева. – Че чирнең, ӱӱҷікнең таныс нимес олғаннар парох, оларға прай нимені кӧзідерге кирек. Чахайах хорбыҷағын кӧзіт пирзең дее, ол аны отнаң хада чулыбызарға айабас. Оолахтарның хыринда хызыҷахтар пу кирекнең хынып айғасчалар.
Прай ол тоғыстың салтары – Піліс кӱніне удур национальнай гимназияның тоғынҷыларын, ӱгренҷілерін, оларның іҷе-пабаларын паза аалҷыларын аймах ӧңніг розалар удурлапчатханы: хыри хызыл ӧңніг ах, хызыл-сарығ, аалай паза хып-хызыл розалар харах ӧріндірчелер. Пірдең олар одыртхан тустаң пасти орай кӱскее читіре чахсы чахайахтанчалар.
– Чыл сай хоза розалар аларға кӱcтенчем. Пірсінде садығ тураларындағы хорбыларны алғамох, кӧңнім не тӱзір салғам, кӱзі чох сырыптар, чахайах пір ӧңніг тіп пазылча, чахайахтанча пасха ӧңнең, – ӱлесче Галина Михайловна.
Гимназияның ӧмезі аалҷылардаңар ундутпинча, оларға сыйыхха букеттер читірерге ӧнетін нинҷе-де сорт алылған, ол санда хып-хызыл ӧңніг голландскай розалар.
– Розаларны ӧңнерінең не пасхалапчам, – тіпче Галина Михайловна. – Иң хынған ӧңнер – ағылбай паза талғас. Олар уғаа сіліг чахайахтанчалар. Ағылбай розаның хыри аалай, алтынзар ағамзых ӧңніг. Талғас ӧңніг роза пастап ӧӧн ӧңніг полча, анаң хызыл-сарығ ӧңніг, чахсы чарылыбысса – талғас ӧң хызамдых ӧңнең аймасча. Ах розалар парох.
Тасхар сомға суурынарға сыхханда, Галина Михайловна полған на розадаңар чоохтаан: хайди ӧсче паза чахайахтанча, ноға чахайахтарнаң сыйлирға кӱзі читпеен, нинҷе чыл ӧс парирлар...
– Пу розаны чыстап кӧрзер, хайди ол тадылығ чыстанча! – хығырча ол пісті паза пір розазар. – Полған на розаның позының чызы, піреезін пурунзар ла чағын ағылып чыстап аларға чарир, піреезінің чызы хаалхаа читче.
Галина Михайловна чахайахтар хыринда аалҷыларның, ӱгретчілернің алай ветераннарның турчатханын кӧріп ӧрінче. Кем-де иртен, тоғысха килзе, ӧкерсін турча, кем-де – иирде, тоғыстаң парчатса.
– Нинҷе кӱс, хай син хайығ кирек! – чапсыпчабыс піс.
– Кирекнең хынып айғасчатхан кізее нинҷе дее тус парчатханы, кӱс пирілчеткені пілдірбинче, – нандырған піске пос кӧңнінең розаларны ӧскірчеткен воспитатель.
Н.Ф.Катановтың адынаң Хакас национальнай гимназия-интернаттың амғы устағ-пастаа ибіркі чирні иптирін чахсыландырарынаңар сағыссырапча, олох туста розаларны мыннаң мындар ӧскір турарынаң тоғыр нимес.
Ізенербіс, мыннаң мындар Галина Михайловнаның хынған кирее узарадылар паза национальнай гимназия аалҷыларны розаларның тадылығ чызынаң паза сіліг чахайахтарынаң ідӧк удурлап турар.
Сом Альбина Чистогашевани
Автор :
Наталья Сюптерекова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
