Газетабыс – тілібістің хара сууҷаа
02.11.2023
Хабарлар
«Хакас чирі» газетаның хабарҷызы Илья Топоев
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Тілде – чонның худы. Тіл пар полза, чон пар полар. Тіл чох полза, чон даа чох полар, ады даа халбас
Піс, «Хакас чирі» газетабыстың тоғынҷылары, чир ӱстӱнде чалғыс ла газета, хайда хакас тілі, хара сууҷах чіли, соолбин тудылча тіп удаа чоохтапчабыс. Аның арығ паза татхыннығ сӧстерінең хакас чоныбыс кӱс алынча нооза.
Мин пу хабарымда хакас тілі, пістің газетада хайди хайраллалып, тиліп турғанын істесчем. Пістің редакцияда «Хызыл аал» газетаның подшивкалары 1942 чылдаң сығара чыылча. Аннаңар мин кӧрібіскем, ол туста пістің газетада хайдағ сӧстер сыхчаңнар.
Кӧзідімге аларбыс 1943 чылда февраль айда сыххан хабарны. Адалча ол «Хызыл Армияның наступлениезіне полызарбыс».
Отечественнай чаанынъ фронттарында тынъ улуг событиелер полгылапчалар. Хызыл Армия фашисттернинъ 6-чи армиязын чох ит салган. Хызыл Армия ыырчыны Западсар сӱрче, азымахчыларданъ Украинанынъ городтарын паза селоларын позытча, фашист адайларнынъ пазиинынъ алтында полган советскай кізілерге свободаны айландырча.
Хайди піс кӧрчебіс, пу хабарда хакас сӧстерінең арали орыс сӧстері парчалар. Піди сағынзаң, ол туста пістің олаңай чон іди чоохтанмаҷаң полар. Ол туста хакастарның кӧбізі орыс тілін чахсы пілбеҷең дее. Сағынчам, Илбек Ада чаа тузында газеталар кӧбізін ТАСС хабарларын алҷаңнар, аннаңар газетаа, пірее орыс сӧстерін тілбестеп полбин, ідӧк ле пирібісчең поларлар. Ідӧк піс кӧрчебіс, сӧстерде «ғ» буква чоғыл, «ң» буква орнына «нъ» танығ пирілче. Ідӧк «і» букваның орнына «и» буква удаа пазыл парча.
Аның соонаң 1953 чылдағы подшивканы кӧрібіскем. Он чыл аразына хакас сӧстері хайди алысханын сыныхтабысхам. Он чыл аразына «Хызыл аал» газета ӧӧнінде хакас тілінең арығ сыхча. Орыс сӧстері асхынах. Удаа «Родина», «великай», «свобода» паза даа пасха хай пірее сӧстер халғлааннар.
Чоохтирға кирек, ол чылларда хакастарның тіл киреенҷе ученайлар газета пастыра тіл сурығларын удаа кӧдірчелер. Кӧзідімге алза, «Хакасскай орфографиянынъ наа проектынанъар» статьяда Д.Чанков позының сағыстарынаң ӱлесче. «Хызыл аал» газетаның 1953 чылда 10 январьда сыххан «Хакас тіліненъер научнай конференция» улуғ статьяда мындағ кизек пиріл парған: «Собакин арғыс, ӱгретчілернінъ пілізін кӧдірҷенъ институттынъ тоғынҷызы, хакасскай литературнай тілнінъ диалекттығ тӧстеененъер чоохтапча. Ол литературнай тілнінъ тӧстеене сағай диалегы салылар кирек тіп санапча. Сағайлар хаастарданъ саннанъ кӧптер, сағай диалегы хаастинанъ пай. Алай ба литературнай тілнінъ тӧстеене ікі диалектті – сағайнин паза хаастин кир саларға кирек».
Олох конференцияда Кызластағы школаның ӱгретчізі «Хызыл аал» газетаның тоғынҷыларын хатығлапча. «Газетаның тоғынҷылары статьяларны пілдістіг, чон тіліненъ пазарға хараспинчалар, пірде пір диалектанъ пазып, газетаның тілін аар паза пілдізі чох итчелер, чахсы ӱгретчілернінъ опыдын кӧзітпинчелер».
Олох статьяда «радиоинформациянынъ областной комитедінінъ редакторы Астанаева арғыс «Хызыл аал» газетаның редакциязын критиковать полча. «Газетада удаа наа, тик чирденъ сағынып алған сӧстер учурапчалар. «Хызыл аалнынъ» редакторы Добров мағаа «русскай» сӧсті «орыс» тіп пазарға кӧзідіг пирген». «Политика-массовай отчёт, выборлар – пу сӧстерні тілбестирге кирек чох».
Ана хайдағ таластар парғаннар тілдеңер!
Соонаң 1953 чылның 3 февральында сыххан «Хызыл аал» газетада ХакНИИЯЛИ-ның тіл секторының заведующайы Д.Патачакова «Хакас тілінінъ сӧстіг составынанъар» статьяда наа сӧстердеңер пасча: «Хакастарның тілінінъ лексиказын, Октябрьскай социалистическай революция алнындағы тустанъ тинънестірзе, амдығы туста тынъ кӧп наа пӱткен сӧстер учурапчалар. Кӧзідімге алза, устағҷы, чыылығ, устағ-пастағ, чидіг, онънағ, манънаныстығ, пилетег паза аннанъ даа пасха».
Пу сӧстерні пістің газетаның ол тустағы хабарҷыларох сағынып алған полбастар ба.
Амды кӧр кӧреелер, он чыл пазынаң газетабыс хайди алыс парған. Ол тустарда «Хызыл аал» «Ленин чолы» адал сыххан. Андада, минің сағызымнаң, газетада иң кӱстіг хабарҷылар тоғынып пастааннар: Сергей Чарков, Филипп Бурнаков, Ибрагим Добров паза даа пасхазы. Газетаның редакторы полған саблығ Семён Константинович Добров. Газетада сығып пастааннар кибелістерінең Михаил Кильчичаков, Моисей Баинов, Виктор Угдыжеков, Василий Барашков паза даа пасхазы. Олох 1960 чылларда хайынып пастаан ачығ тілліг «Сызыро апсах». Андада хығырығҷылар саны даа илееде полған. Полған на хакас сӧбіреде «Ленин чолы» газета пар полҷаң. Кізілер дее газетазар пічіктер кӧп пасчаңнар. Кӧзідімге алза, Аршаннар аалынаң Д.Килижековтың 1963 чылда 4 майда мындағ хабары сыххан:
«Ленин чолы», Синненъер пу кӱнде чабал-чудал ниме чоохтанҷаам арығли чоғыл. Ӧнетін дее Сағаа хазаларға итсем, чабал-киремет сариңны амға теере чир таппадым. Аннаңар Сині махти ла тартып одырам.
Полған на номерні хығырығҷылар аринҷа чидікпин сағыпчалар. Че чӧптер пар. Культура пӧлиин азарға кирек, Литература страницазын айда пір хати азарға, улуғ чоохтарны сығарбаза даа чарир, оларны соонаң алынҷа книгадаң сығарарға...»
Анаң олох чылда октябрь айда ХакНИИЯЛИ-ның тіл секторының устағҷызы Д.Патачакова «Хакас тілінінъ Совет ӱлгӱзі тузындағы ӧзізі» статьязында хакас газетазынаңар піди таныхтапча: «Тиксі тілні кӧдірерге, аның нормаларын тарадарға пос тілінінъ газетазы тың полысча. Пу чағынғы чылларда «Ленин чолы» газетаның даа тілі чазалып, сиңмінніг полыбысхан. Газетада чон кӧңніне килістіре сурығлар турғызылып, хығырығҷыларға тың сиргек хайчатханнаңар, газетаның саны тӱгенҷі пис-алты чылның аразында тӧрт хати хозыл парған».
Че халғанҷы тустарда газетаның хабарларында ізіг тус теен чоох учурап парча. Аны олаңай ла маң чох тус пазарға чарабас па? Алай ба ідӧк тизек тартарында тоғынча сӧстернің орнына тизек тартча пас салза, орта полбас па?
Анаң 1973 чылның газета чыындызын кӧргенде, наа рубрикалар, пулуңастар азыл партырлар. Алыптығ нымахтар кибір хоостыра сыхчалар. Кӧзідімге алза, «Тошпах харахтығ Пора Нинҷі». Алыптығ нымахтарны чон хынып хығырча. Олғаннарға «Тас оолах» пулуңас азылған, хайдар кічіг хабарҷылар постарының орыннарынаңар пасханнар. Іди олғаннар кічігдеңӧк сығара газета хығырарға кӧніккеннер. Ол тустарда «Сызыро апсах» пулуңазына хозылған «Тырбос иней». Оларны кізілер чітіг паза хазалҷых сӧстері ӱчӱн хығырарға хынҷаңнар. Прай пу сығарыстар газетаның тілін пайыт турғаннар.
«Ленин чолы» газета 1980 чылларда 5 муң азыра саннығ сыхчаң. Андада полған на аалда штаттағы нимес хабарҷылар газетаа кӧп пасчаңнар. Оларох газетаа пазынар туста маңат полысчаңнар. Ӱc чулда почта устағҷызы полған тахпахчы Евдокия Тыгдымаева, Ис аалда Светлана Табаева, Галина Мамышева, Таштып аймаандағы Мадыр аалдаң Ананий Чучумаков паза Аңчулдаң Семен Шулбаев. Пии аймаанаң Владимир Шалгинов паза даа пасха ааллардаң полғаннар. Ағбан городтың чуртағҷылары Терентий Карачаков паза Константин Толмашов хакас сӧстерінеңер аймах-пасха хабарлар пазыбысчаңнар. Пірее таластығ сурыға пасха даа хығырығҷылар хозылыбысчаңнар. Кӧзідімге алза, «район» сӧсті «аймах» тиирге чарир ба? Ідӧк «сағат», «пағат» сӧстерні кирердеңер.
Іди пірсінде редакция тоғынҷылары Хойбал аалзар хығырығҷыларнаң тоғазарға парғаннар. Ол тоғазығда Шульбереков тіп кізі хомзынызын читірген: «Ленин чолы» газетада пілдізі чох сӧстер удаа учурап парчалар. Піс хакастар даа ползабыс, аймах диалекттернең чоохтасчабыс. Пірее сағай сӧстерін хаастар піл полбинчалар. Хызылларнин пасхазы піл полбас». Ағаа мындағ нандырығ полған. «Газета диалект сӧстерін иптеп пиріп одырча. Ол сӧс кізілер кӧңніне чарапчатса, ол чонда чуртап сыхча, чарабаза, ол сӧсті хыйа итчелер. Пірее наа сӧстер – ол ундудыл парған иргі сӧстер. Оларны піс тірілдіріп, тілібісті пайытчабыс».
Соондағы газеталар чыындыларын кӧрглезе, газетабыс позының алнындағы кибірлерін тастабинча. Іди иң кічіглерге «Ноға-ноғаҷахтар» сыхча, хайда тіл ӱгренчеткеннерге улуғ хоостығ сӧстіктер полған на тема хоостыра пирілчелер. Ортымах класстарда ӱгренчеткен олғаннарға «Тас оолахтың» орнына «Хола пырғыҷах» сыхча. Аны тӧстеен газетаның хабарҷызы паза саблығ писатель Каркей Нербышев. Чииттер «Чиит тус» страницазын хығырчалар. Чайаачы кізілер постарының чоохтарын паза кибелістерін «Таң Солбаны» литература страницазына пасчалар.
Хакас тілін тилідер ӱчӱн, Хакасияның правительствозы «Хакас тілін хайраллиры паза тилідері» хазна программазын алған. Ол программа 2022 – 2027 чылларға кӧріл парған. Ол пічікті Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы, Хакас чонның ҶІV съездінің резолюциязын толдырып, тимнеен.
Программаның ӧӧн пӧгіні – хакас тілі пістің республикада ікінҷі хазна тілі полчатханда, аннаң тузаланар прай оңдайларны тӧстирі. Ол программаны чуртасха кирер ӱчӱн, республика бюджедінең 23 миллион салковай позыдылған. Программа хоостыра иртірілчеткен мероприятиелерде министерстволардаң, наука паза культура учреждениелерінең, халых пірігістерінең пасха, газета паза телерадио компаниялар хабарҷылары ӧткін араласчалар.
Программаа хакас тілінең книгалар паза журналлар, орыс-хакас сӧстіктерін сығарары кірче. Аймах марығлар иртірілчелер, ол санда пастағы паза пизінҷі класстардағы олғаннар аразында хакас тілін чахсы пілердеңер марығлар полча. Андағ марығларда хакастар ла нимес, че пасха даа нациялығ кізілер араласчалар. Олар, Хакас чирінде чуртап, пістің чонның тілін паза культуразын пілерге кӱстенчелер.
2017 чылдаң сығара 4 сентябрьда Хакас тілі кӱні таныхталча. Ол ӱлӱкӱнні иртірерге пастағҷы полған «Хакас чирі» газетаның ӧӧн редакторы Радион Сунчугашев. Ідӧк 2017 чылдаң сығара хакас тілінең диктанттар пазарға кибірге кір парған. Аның тӧстегҷілерінің пірсі «Хакас чирі» газета полча. Газетаның тоғынҷылары, диктанттар пазарында аралазып, пастағы орыннар алчалар.
Тілде – чонның кӱзі. Тӧллер алысчалар, че чонда хас-хаҷаннаң чайал парған паза чыылған ис-пай соондағы тӧлге халып одырча. Тіл хоостыра піс чирібістің тархынынаңар, кибірлерінеңер, киртінізінеңер паза чуртасха кӧрізінеңер тирең піліс алчабыс. Тӧреен сӧс пастыра кізі пос чонының тамырларына тартылча, сағыс-кӧгізі толча. Че кізі пос тілін пілбезе, ол нымах-кип-чоохтарда, сиспек-сӧспектерде, тахпах-сарыннарда чыылған хыйға сағысты піл полбинча, худынаң кинек халча.
Пос тілін нимее салбин, аны хайраллабинчатхан чонның таңдағызы чоғыл. Андағ чон позы позын чох итче. Тіл чонның иң аарлығ ис-пайы полча.
Тіл ол кізіні кізі итчеткен тиріг полча. Кізі тіл ле сылтаанда чир-чайаандағы тіріг нимелер аразында иң пӧзік пасхыста турча тиирге чарир. Тіл кізінің иң хыйға, таңнастығ сағынып алған нимезі полча. Тілні, аның сӧстерін пӱдірерінде прай чон араласча. Ол муңар чыллар аразында ӧменең пӱдірілген тиріг полча. Чалғыс кізі, хайдағ даа хыйға ползын, тілні пӱдір полбасчых.
Тіл полызиинаң кізілер чуртастарына кирек прай нимелерні, сағынып, таап алғаннар. Оларны адап салғаннар. Тілде чонның чуртазы, кибірлері паза тархыны прай кӧзіділче. Чуртаста ниме пар – ол тілде пар. Кӧзідімге алза, пістің пурунғыдағы хайҷылар, алыптығ нымахтарны пічікке паспин, тіл пастыра соондағы тӧллерге читіргеннер.
Амғы чон аразындағы тіл ікі кӧрімде чуртапча. Пастағызында – ол пос аразында чоохтасчатхан тіл. Ікінҷізінде, тізең, документтердегі, официальнай пічіктердегі тіл. Піс, хабарҷылар, газетада ол ікі кӧрімнең тузаланчабыс.
Хысхаҷахти чоохтаза, пістің хакас тілібіc уғаа пай. Толдыразынаң на тузалан полбинчабыс.
Сом Альбина Чистогашевани
(Хакасия правительствозы, национальнай паза
территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылча)
Автор :
Илья Топоев
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
