Сыр аалның чуртағҷылары – ӧменең тудынчатхан чон
01.11.2023
Хабарлар
Чир-суубыс мында пасталча. Пӱӱнгі сығарыста Асхыс аймаандағы Сыр аалның чуртазынаңар чоохтап пирерге сағынчабыс. Улуғ нимес аалда чон хайди чуртапчатханын, нименең айғазып парыстанчатханын чарытчабыс
Аалдаңар
Асхыс аймааның Пуланнығ кӧл аал чӧбіне прай тӧрт аал кірче: Пуланнығ кӧл, Аев, Ӧӧк ахсы паза Сыр. 2022 чылның октябрь айынаң сығара аал чӧбінең Виктор Мамышев устапча. Чорыхнаң парчатхан туста ол больничнайда полған, аннаңар Сырдаңар ӧӧн бухгалтер, Пуланнығ кӧл аал чӧбі пазының тоғызын толдырчатхан Виктория Канзычакова чоохтап пирген.
Виктория Канзычакова
– Аев, Ӧӧк ахсы паза Сыр ааллар «Кічіг паза ыраххы аалларны хайраллиры паза тилідері» хазна программазына кірчелер. Сыр аалда ікі ле орама: Центральнай паза Речной. Прай даа социальнай учреждениелер Пуланнығ кӧл аалдалар, Сырда библиотека ла пар. Ол даа чуртаҷаң тураның чардығында орныхча. Чуртағҷылар библиотеказар хынып чӧрчелер, анда аалның халых чуртазы парча тиирге чарир.
Сырда «Ынағлар» ТОС тоғызын ӧткін апарча. Аның тӧстегҷізі паза устағҷызы Ольга Чертыкова полча, ідӧк ол аал депутады. ТОС-тың чахсы тоғызы сылтаанда пу чағында спорт площадказы пӱдірілер. Ідӧк Ольга Николаевнаның кӱстенізінең Сырда Илбек Ада чаа араласчыларына мемориал комплексі тимнелген. Аал чуртағҷылары, пір ӧменең тудынып, ахча чыып, ол комплексті идіп алғаннар. Ноо даа тоғысты чӧптезіп толдырарға кӱстенчелер. Олған площадказын даа аал чуртағҷылары постары пӱдіріп алғаннар. Хомзынысха, Ольга Чертыкова Асхыс аалзар кӧзібіскен, че, анда даа чуртапчатса, тоғызын тастабинча, аалның халых чуртазынаң айғасча, піске тоғысты апарарға полысча. Позы Асхыстағы библиотекада істен парча, – чоохтаан Виктория Канзычакова.
Улуғ нимес Сыр аалда пічікке кирілгені хоостыра 60 кізі саналча, че сынында 40-ча чуртағҷы сыбыра чуртапча. Аалдағылар ӧӧнінде мал-хус тудып, пос хониин тилідіп парыстанчалар. Ыраххы ааллар программазы хоостыра маллар ӱчӱн субсидия пирілче. Аал маллар, аттар паза хойлар тударға истіг чирде орныхча. Аннаңар анда прайзы даа мал-хус ӧскірче.
– Ирина паза Юрий Бильтрековтарның кӧп палалығ сӧбіре. Оларның постарының ӱс пала, улуғлары постаңнар, пір хызыҷахтары ам даа школада ӱгренче. Пір паланы сӧбірезер алып ӧcкірчелер. Оларның пос хонии улуғ, прай нименең постары айғасчалар. Палалары іҷе-пабаларына полысчалар. Ікінҷі кӱстенҷік сӧбіре, хайзы мал-хус тудып айғасча, ол Валерий паза Зинаида Черниковтар, – чоохтаан Виктория Канзычакова.
Сыр аалдағы палаларны Пуланнығ кӧлдегі ортымах школазар ӱгренерге школа автобузы тарт чӧрче. Прай 10 пала хонҷых аалдағы школада ӱгренчеттір.
Аалда 2016 чылда орамаларда чарытхы тартылған паза суғ скважиназы сабылған. Прай ол тоғыстар «Кічіг паза ыраххы аалларны хайраллиры паза тилідері» хазна программазы хоостыра толдырылғаннар. Аалдағы чуртағҷылар ынағлазып, пілізіп чуртапчатханнарын таныхтаан Виктория Валерьяновна.
Кирек пӱдіріг
Сыр аалзар чит париғанда, улуғ нимес аалның кӧрімі хайхатхан. Аалның ӱстӱнде тигір хуры тартыл партыр. Мындағ соохтарда андағ чапсых ниме кӧрерге амға теере киліспеен полған. Кӱн чарытчатхан, харлығ наңмыр тоолапчатхан, аннаңар тигір хуры сых килгені чапсых пілдірген. Ырахта иреннер иргі тураны сайапчатханы кӧрінген, оларзар чол тутхабыс. Таныс нимес кізілерні кӧр салып, иреннер туртухчатханы пілдірген. Изеннезіп, чоохтасхабыс. «Нойма, хоптандылар ба? Сірер «NоtаВеnе» телеканалдаңзар ба?» – чоохтанып, хай піреезі оортах пастыр чӧрібіскен.
– Пірдеезі хоптабаан, піс пасха сурығнаң. Сірер кем полчазар паза ниме сайапчазар? Чоохтап пиріңер, – сурынғабыс піс.
Иргі школаны сайапчалар
– Піс Пуланнығ кӧл аал чӧбінің тоғынҷылары. Аймах тоғыстар толдырчабыс. Аал чӧбінің чахиинаң пу иргі изелчеткен школа туразын сайапчабыс. Мындағы ағастардаң Пуланнығ кӧлде мал имнеҷең станцияа маллар кирҷең орын пӱдірербіс. Ол Сыр даа, Пуланнығ кӧл дее, орта чоохтаза, прай аал чӧбінзер кірчеткен аал чуртағҷыларына тузалығ полар, – чоохтаан Виталий Дронов.
Иреннернең чоохтазып алып, аннаң андар чол тутхабыс.
Сидіксіністер
Светлана Кравцова Сыр аалзар 1991 чылда, Эдуард Кравцовнаң хоных хонғанда, кӧс килген. Ирепчі ӱс палалығ, улуғлары аалдағы школада ӱгренгеннер, ортын класстарда оларны Пуланнығ кӧл аалзар школа автобузы тарт чӧрҷең. Ол чылларда аалның чуртазы саңай пасха полған. Аалда пасталығ школа, ФАП, клуб паза садығ туразы пар полған, олған сады ла чох полтыр. Анаң социальнай учреждениелер кӧместең чабыл парғаннар. 2000 чыллар пасталчатханда, ФАП тоғынтыр, ол анда санитарка полтыр. Анаң, аны чабысханда, Светлана Александровнаны тоғыстаң хызырыбыстырлар.
– Аалда сидікcіністер кӧп. Пасталығ школа полған тураны сайапчалар. Аны нааҷылабызып, піске улуғ нимес тее клуб пӱдір пирген ползалар, чахсы поларҷых. Аал чуртағҷыларына ӱлӱкӱннерні, хайда-да чыылызып, таныхтирға кирегӧк нооза. Аал чӧбіне табығлар полза, кандидаттар клуб пӱдір пирерлер тіп ізендірчелер, че сығып алзалар, аалда клуб пӱдірілбинче. Ідӧк ФАП чоғыл, че аалда улуғ частығларға паза пасхазына даа имҷі кирек пол парча. Піске, тізең, Пуланнығ кӧлзер парарға кирек. Транспорт прайзының чоғыл, аннаңар имнег полызиин аларынаң сидіксініс пол парча, – чоохтаан Светлана Кравцова.
Светлана Кравцова
Светлана Александровна туңмазын кӧрче, ол кічігдең кинек. Туңмазы чадығда, позы пір дее ниме ит полбинча. Аны чуурға, самнахнаң азырирға паза пасха даа нимелер идерге киректелче. Сағам туңмазына 49 час. Ағырии тыыпча, хараа чахсы узубин, ибдегілерні дее пірееде узутпинча тіп хомзынызынаң ӱлескен ол. Светлана Кравцова туңмазын кӧрчеткен ӱчӱн чал ахчазын аларға пічіктер тимнирге кӱстенче. Че ағаа закон хоостыра аны идерге киліспинче. Туңмазы чазы хоостыра тынаға сых парза ла идерге чарадылчаттыр. Туңмазын ӱрге артызып, пірее чирзер пар полбинча, ол орғаннаң тӱс парча паза ағаа тузында имнер пирерге киректелче. Ӱр нимеске Пуланнығ кӧлдегі садығ туразынзар ла пар килчелер.
Кравцов ирепчізер, школаларда тынағ кӱннер полза, пархаҷахтары ааллап кил парчалар. Кӱскӱ тынағ кӱннерінде килерлерӧк тіп искірген ууҷа.
– Мин оларны тадылығ оох халастар, чапсых чиистер тимнеп азырапчам. Садығ туразынзар чӧрерге хынчалар, ағаларын тарт пар килерге чӧптеп алчалар. Піс хонғанымнаң оларны чидікпин сағыпчабыс, анаң, парыбыссалар, чоо сағынчабыс, – теен Светлана Кравцова.
Пос хониин тилідіп парыстанчалар
Пір тура хыринда тракторнаң автомобиль турған, андар хоза пір ниикке чӧрҷең автомобиль ойлат килген. Иреннең танызып алғабыс, ол Валерий Черников полған. Малларны чазыда хадарып, обедте азыранып аларға ибзер килтір. Олар Зинаида хонғанынаң мал-хус тудып, пос хониин тилідіп парыстанчалар. Ирепчі Сыр аалда 20 чыл чуртап парир, ікінҷі туразы Пуланнығ кӧл аалда орныхча. Мында, тізең, тура мал-хус ӧскірерге киректелче. Черников ирепчі прай 60 пас мал тутча, оларның 25 інек, пасхазы торбахтар паза пызолар. Ідӧк 10 пас ат, хойлар пірее 400-че пас паза хустар тутчалар. Таңахтарны нымырхалар паза хус идін чапсыхха чиирге соғып алар ӱчӱн тутчалар.
– Хонғанымнаң улуғ нимес хоных тудып айғасчабыс. Малларны хадарып, от тимнеп тоғынчабыс. Оларны чыл ибіре кӧрерге киректелче. Чайғызын от пилетепчебіс, пӱӱл оттың чарымын постарыбыс тоғынып алғабыс, чарымын садысхабыс. Отты 60 муң салковайға ал салғабыс. Пістің трактор пар, аны 2007 чылда хонғаным, бухгалтер полып тоғынчатханда, кредит алып, садызып алған. Пістің андада асхынах мал полған, мин оларны кӧрҷеңмін. Социальнай чӧптезігдеңер истіп, тракторға киректелчеткен тиріглер аларға сағыс тӧреен. Аалда аймах тоғыс толдырарға кирек, аннаңар тракторға сапхы, тырбос, пресс паза пасха даа кирек ниме-ноо аларға сағынғабыс. Че, пічіктер тимнеп, прай чахсы пілібіскенде, пастап пос хониин тилідіп, пір чыл пазынаң фермер полыбызарға киректелче. Андада малларны ибде тударға чарабас, оларны, турлағ пӱдіріп, чазызар кӧзірерге килізерҷік. Анда хоза хорадығлар паза піс чиит нимеспіс аннаң айғазарға. Аннаңар хонғанымнаң тохтадыбысхабыс, чӧптезіг итпинібіскебіс, – сағыстарынаң ӱлескен сӧбіре пазы.
Валерий паза Зинаида ікі хыс ӧскір салғаннар. Тун хыстары Елена сӧбіреліг, Ағбанда чуртапча. Кічии Вероника хоных хонғалах, Ағбандох чуртап парча. Черников ирепчее пірее чирзер хона пар килерге киректелзе, мал-хусты палаларына артыс салчалар. Палалары, пір-ікі кӱнге киліп, ибдегі тоғыстарны итчелер. Мал-хус тутчатхан кізі ибдең сых полбас пол парча, тынағ кӱннер чох полча. Малларны кӱннің кӧрерге паза азырирға кирек нооза.
Валерий Черников
Валерий Черников кічіг ааллар чуртағҷыларына маллар ӱчӱн компенсация тӧлеп пастаанын сағысха кирген.
– Пастағы туста маллар ӱчӱн чахсы ахча тӧлелҷең, амды асхынах пирілче. 2023 чылның ікінҷі чардығы ӱчӱн 25 муң салковай алғабыс, ол ахчаа амғы туста пір дее ниме ал полбас. Минің айда маллар ла соонҷа чӧрерге бензинге илееде ахча хорап парча, – хомзыныснаң чоохтаан Валерий Петрович.
Чазыдаң азыранып аларға килген кізіні паза чоох-чаахнаң тутпиныбысхабыс.
Библиотека – аалның кіні
Евгения Иридекова Сырдағы библиотеканың тоғынҷызы полча. Піс аалзар килген кӱн библиотека тоғынмаан, че аалның чалғыс cоциальнай учреждениезі тоғынҷызынаң тоғазып аларға кӱстенгебіс.
Евгения Иридекованың тынағ кӱні полза даа, библиотеканы кӧзіт пирген. Ол тӧрт квартиралығ тураның чардығында орныхча. Анда ӱр ниместе тыхтағ тоғыстары иртірілгенін сыр чызы киречілепче.
– Библиотекада тыхтағ иртіріп, улуғ маң чохха тӱскем. Пу ла кӱннерде аның ізиин астым. Пірее чуртағҷылар библиотека тоғынчатханын пілбинче дее полар.
Пӱӱнгі кӱнге 80-ҷа хығырығҷы саналча. Анзы чуртағҷылардаң ікі хати кӧп. Хығырығҷылар санында ағбандағылар, хайзылары хаҷан-да Сыр аалдаң сыхханнар паза оларның палалары. Каникулларда олғаннар туғаннарынзар, аға-ууҷаларынзар ааллап килзелер, библиотеказар книга аларға кірчелер.
Евгения Иридекова
Аал чуртағҷыларына ойыннар, тоғазығлар иртірчем. Ӧӧнінде олғаннар кил парчалар. Мин пасталығ паза ортын класстар ӱгренҷілерінең айғасчам. Пістің аалда пастағы, ікінҷі, ӱзінҷі, тӧртінҷі, пизінҷі, сигізінҷі класстарда пірер пала ӱгренче, читінҷі паза тоғызынҷы класстарда – ікілер олған. Пір пала Асхыстағы лицейде ӱгренче, тынағ кӱннерде ле Сыр аалзар килче, – теен Евгения Иридекова.
Библиотека «Хакасия» паза «Аскизский труженик» газеталарға пазынча. Библиотекарь «Хакас чирі» газетаа пазын саларға пӧгінче.
Библиотека аал кіні полча тиирге чарир. Почта машиназы газета-журналларны ағылып, анда артысча паза пенсия ахчазын андох ӱлепчелер. Ӱлӱкӱннерде библиотекада чон чыылыс парча.
Библиотеканаң хости иң ӧткін хығырығҷы Инна Токоякова чуртапча.
Инна Токоякова
– Маң полза, детективтер, хыныстаңар романнар, тархыннаңар хығырарға хынчам. Мындағы прай даа книгаларны хығыр парим, – теен хығырығҷы.
Инна Токоякова 10 частығ Валерия хызынаң чуртапча. Ол ідӧк книга хығырарға хынча. Тоғыс чохтаңар, аалдағыларның хойларын хадар пирче.
Мал тударға килістіре орын
Евгения Иридекова Сыр аалда ӧскен паза пасталығ школада ӱгренген. Аның кӧрізінең, школа туразы изелчеткен дее полза, аны тыхтабызарға оңдай полған. Пеер Евгенияның пабазының сӧбірезі 1980 чылларда Пилтір аалдаң кӧc килген. Аал чӧбі школаны сайапчатханы аны хомзындырча.
– Сыр аалның прай сидіксіністері кӧріндіре: садығ туразы, клуб, школа чоғыл. Чуртағҷылар маллар, хойлар, сосхалар тутчалар. Оларға чарба аларға кирек нооза. Аны Пуланнығ кӧлдең ағыларға прайзының оңдайы чоғыл. Аннаңар транспорттығлар машина чох кізілерге садығ туразынаң кирек нимелер ал пирчелер алай, садығ туразынзар парчатсалар, хада одыртып алчалар. Хада хонғаным «ГАЗель» садызып алған, амды кӧп ниме тарт чӧрер оңдай пар. Кізілер аннаң пірее ниме ағыл пирерге удаа сурынчалар. Піске сыбыра маң чоғыл. Аннаңар Пуланнығ кӧлзер кинетін не парарға сағыныбысчабыс.
Айда пір хати, пенсия ахчазы пирілзе, Пуланнығ кӧлдең автолавка килче, – теен ипчі.
Евгения Иридекова хада хонғаны Андрей Субраковнаң пос хониинаң айғасчалар. Маллар, хойлар, аттар тутчалар. Сӧбіре Сыр аалзар 2016 чылда кӧс килген. Ол туста тӧрт палалығ полғаннар, амды – алты. Тун ікі палазы – студент.
– Ол син паланы городта ӧскірерге сидік. Аннаңар, аалзар кӧзіп, маллар тударға чарат салғабыс. Кӧмес чирібіс пар. Че мында от уйан сыхча, аннаңар аны садысчабыс. Тракторыбыс чоғыл, хойларны паза малларны чыл ибіре хадарчабыс. Пабам хости чуртапча. Піске хойларны хадарарға полысча, – чоохтаан Евгения Иридекова.
Аал аразынҷа парчадып, Пётр Черниковха тоғас парғам.
– Аалзар автобус чӧрбинче. Школа автобузы даа мині пірееде албинча. Аннаңар, пірее чирзер парарға итсе, машина чаллирға килісче.
Мин маллар, хойлар паза сосхалар тутчам. Мында чирлерім пар. Харындазым Валеранаң хада пос хониинаң айғасчабыс.
Ікі палалығбын. Сӧбірем Асхыста чуртапча. Анда маллар тударға оңдай чоғыл, аннаңар мин мында чуртапчам. Аар-пеер чӧрчем.
Таштып пилтірі аалда тӧреем. 1972 чылда пеер кӧс килгебіс. Ол туста мында тура илееде полған. Амды чарым аал чоғыл. Мының алнында Пуланнығ кӧлдегі совхозта істенгем. 15 чыл чабан полғам, – позынаңар чоохтап пирген Пётр Черников.
Сыр аалдағыларның кӧбізі маллар тудып чуртапча. Чазы чирде мал хадарар оңдайлар пар. Че чир паза техника чохтарға хатығ чухча. Отты садызарға килісче.
Совет тузында Пуланнығ кӧлдегі совхоз хой тутчатхан иң улуғ совхозтарның санында полған. Анда 50 муң азыра хой саналҷаң. Пуланнығ кӧл аал чӧбіне кірчеткен прай аал чуртағҷылары анда тоғынғаннар. Амды чуртас саңай алыс парған. Сыр аалдағы тураларның кӧбізі сайал парған, халған фундаменттері ле хоостыра аал улуғ арах полғанын сизінерге чарир.
Сомнар Альбина Чистогашевани
Автор :
Наталья Тюкпеева, Оксана Челтыгмашева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
