Волга хазынаң кӧскен тӱрк тілліг чон
22.11.2023
Хабарлар
Пірігістің араласчылары. Сол саринаң Равиль Аухадеев
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Пістің республикада татарлар ӧӧнінде Харатаста чуртапчалар. Оларның саны ӱс муңа читчеттір
Кӧп саннығ чон
Татарлар – Россияның прай регионнарында чурт салынған чон. Саннар хоостыра олар ікінҷі орындалар. 2021 чылда пістің хазнада чонны санға алғанда, 4,7 миллион артиинаң кізі татар тіп пазынған. Сибирьдеңер чоохтаза, мында 200 муң артиинаң татар чуртапчаттыр. Пеер олар Столыпин реформалары тузында кӧзіп пастааннар. Россия империязында кресеннерге кӧрілген реформа 1907 – 1914 чылларда ирткен. Сибирьзер пазох кӧп кізі 1920 чылларда кӧстір. Ол туста Волга хазындағы чирлерде улуғ ӧзӧгіс полған. Чобағ 30 губернияа теелген, ол санда Татар Республикаа.
Наа орында татарлар, хада-пірге тудынып, пос аалларын тӧстирге, чон кибірлеріне тудынарға кӱстенҷеңнер. Аалда хайди даа мечеть пӱдірілҷең. Олғаннарға школалар асчаңнар. Анда палаларны араб паза татар тіллерінең чоохтазарға, пазарға ӱгретчеңнер. Хакасияда татар ааллары чох полған. Че Хызылчар крайында 1925 чылда 71 аал полтыр, амғы туста оларның саны 32 читчеттір.
Махачы Аухадеев
Пістің республикада татарлар ӧӧнінде шахтерлар городында чуртапчалар. Диаспора «Харатас татарларының пірігізін» тӧстеп алған. Аннаң устапча Равиль Аухадеев. Равиль Минеахматович тӧреен тілін, чон кибірлерін ӧтіре пілче. Ол, имам тоғызын апарып, чир-суғҷыларын піріктірерге кӱстенче. Чон чозахтарына аны пабазынаң іҷезі кӧніктіргеннер.
Равиль Аухадеевтің пабазы – матыр кізі. Минеахмат Сахабудинович Аухадеев, Илбек Ада чаада аралазып, Сабланыс орденіне ӱс хати турысхан. Ол Минсуғ аймаандағы Восточное аалда тӧреен. 1941 чылда службаа хабылған. Махачы оолға Сталинград ӱчӱн чаалазарға, Украинаны, Белоруссияны паза Польшаны чабал азымахчылар холынаң позыдарға киліскен. 1945 чылның февральында ол чааласхан 273-ҷі дивизия Польшадағы Бреслау городха читкен. Фашисттер матап арачыланғаннар. Ыырҷы городты тӧрт ай пирбин тудынған. Совет чааҷылары Бреслауны 5 майда ла холға киріп алғаннар. Миномет расчедының командирі Минеахмат Аухадеев танкты чох итчеткен тирігні паза ікі пулемётты тымылдырған, 20 фашистті ӧдірген. Ідӧк Бреслауда Хакасияда тӧстелген Пирятин дивизиязы махачызын кӧзіткен. Анда дивизияның 956 офицері паза чааҷызы арығ тынын пир салған.
Илбек Ада чаа соонда Минеахмат Сахабудинович Минсуғда чуртаан. 1956 чылда Харатассар кӧзіп, ол тынаға сыхханҷа ӧрт ӱзірҷең частьта шофер полып істентір. Шахтерлар городында Аухадеев Марьям Ханмухаметовнанаң хада хоных хонған. Ирепчі читі паланы чон аразына кир салған.
Матырның тӧлі
Аухадеевтернің оолғы Равиль Минеахматович хыс туңмазы Меннебадар Галееванаң хада паба-іҷезінеңер, Хакасиядағы татарларның амғы чуртазынаңар искір пиргеннер. Ідӧк чоохтазығда араласхан харындас-пиҷенің чир-суғҷызы Ралия Хаитова. Равиль Минеахматович таныхтапча:
– Піс Хазандағы татарлар полчабыс. Ӧбекелерібіс пеер Столыпин реформалары тузында кӧскеннер. Пар Сибирьдегі татарлар, олар омаларынаң пасхалалчалар, че тіллерібіс тӧӧй. Иван Грозный Хазанны чаалап алғанда (Пу кирек 1552 чылда полған. – Авт.), ол татарларны кӱснең кірӧске тӱзірген. Христиан киртініске прайзын кир полбааннар, че піcтің арабыста кірӧске тӱскеннер пар. Оларны «кряшеннер» адапчабыс. Кряшеннер палаларына орыс аттар пирчелер, православиее тудынчалар. Крымдағы татарлар – піске туған нимес чон.
Пабамнаң іҷем Хызылчар крайынаң полғаннар. Пабам тӧреен Восточное аалда. Анда татарлар паза орыстар чуртааннар. Іҷемнің, тізең, тӧреен-ӧскен чирі – Долгово тоң татар аалы. Ол Пировскай аймахта орныхча. Аны татарлар 1910 чылда тӧстееннер. Долговода амға теере 1911-1912 чылларда пӱдірілген мечеть пӱдін турча. Совет тузында аймахтағы пасха мечетьтер чох иділтірлер. Пабам кӧп чоохтанмаҷаң. Кічігде ол Сабланыс орденінің толдыра кавалері полчатханын чахсы оңарбаҷаңмыс. Ол льготаларнаң даа тузаланарға хынмаҷаң. Пос туста пісті палыхтирға ал чӧрҷең. Прайзыбысха Чиңіс кӱні – иң илбек ӱлӱкӱн.
Сӧбіре пазы тоғынчатханда, палаларнаң ӧӧнінде Марьям Ханмухаметовна айғасчаң. Аның кӱстенізінең Аухадеевтер кибірлер чахсы пілчелер, мусульман киртініске тудынчалар. Ибде іҷезі прайзын татар тілінең не чоохтандырҷаң. Марьям Ханмухаметовна ырах кӧрістіг, чағбан чӱректіг кізі полтыр. Ол Харатаста чалғызан чуртапчатхан ууҷаларны хайығда тутчаң, пасхазына полыс пирерге харасчаң. Минеахмат паза Марьям Аухадеевтернің пис палазы вуз тоосхан, ікізі – техникум. Хызылчарда пір ле хызы чуртапчаттыр, пасхазы Харатаста халған. Харындас-пиҷелер пис тура пӱдіріп алғаннар.
Татарлар кибірли палаларына пос чонының аттарын пирерге кӱстенчелер. Че Минеахмат Сахабудинович пічікке ноға-да Михаил тіп кір партыр. Илееде тус палалары Михайловичтер паза Михайловналар чӧргеннер. 1980 чылларда Аухадеевтерзер Хазаннаң хабарҷы килген. Аалҷы матыр кізее чоохтаптыр: «Татар полчазар, адыңар, тізең, орыс». Минеахмат Сахабудинович позының даа, палаларының даа пічіктерін алыстырған. Меннебадар хызы ол туста Ташкентте ӱгренчеткен, аннаңар Михайловна халған.
100 час асхан ууҷа
Аухадеевтер паза Ралия Хаитова улуғ аарласнаң Мария Семёновна Ахмедьянованы сағысха кирчелер. Ууҷа 1911 чылда тӧреен, Минеахмат Сахабудиновичнең хада пір аалдаң полған. Ол кічігде Минсуғдағы мечетьте (Ол 1917 чылдаң тархынын апарча. – Авт.) ӱгрентір. Анда араб паза татар тілінең хығырарға паза пазарға ӱгреніп алған. Тыл тоғынҷызы Мария Семёновна 104 час чуртаан. Меннебадар Михайловна чоохтапча:
– Піс аны абыстайға санаҷаңмыс. Исламда абыстай – мулланың ипчізі. Мария Семёновна Худай сӧзінең паза чӧптернең полысчаң. Андар прай Харатас чӧрҷең. Ууҷаа чуртаста хатығ чуххан. Аның пис палазы кічігде ӱреен. Хада хонғаны шахтер полып істентір. Ол шахтада саайлан парған. Мария Семёновна чобағларға пастырбаҷаң. Позына Худай полысча, аннаңар ол кізілерге ідӧк хабазарға кирек тіп санаҷаң. Сағызынаң паза хазиинаң пик полған. Ол очки киспеен кізі. Ӱреенҷе Коранны араб тілінең хығырҷаң. Ууҷа ах чарыхтаң парыбысхан полза даа, амға теере піске кӧзідім полча. Мария Семёновна чіли чуртасха хынған кізіні табарға сидік.
«Дуслык» пірігіc
Харатастағы татарлар пастағы халых пірігізін 1990 чылда тӧстееннер. Пірігіc «Дуслык» адалған. Пу сӧс татар тілінең «ынархас» тіп тілбестелче. Араласчылар «Хакасская» шахтаның тоғынҷызы Зуфар Валиулинні кнеске тапханнар. «Дуслыктың» ӧӧн пӧгіннері татар культуразын, тархынын, тілін ӱгренері паза кибір-чозахтарны хайраллиры полған. Пірігіс культура тоғызынаң ӧткін айғасчаң. Ралия Хаитова сағысха кирче:
– Палаларым кічіг полғаннаңар, клубтың чыылығларына удаа чӧрбеҷеңмін. Пірігістегілерге Харатастың устағ-пастаа чахсы хабасчаң. Піс «Юбилейный» культура туразында чыылысчаңмыс. Чир-суғҷыларым кӧзідіглер тимнеҷеңнер, концерттер иртірҷеңнер. Абахайларыбыс, Хазанзар чайаачы марыға парып, лауреат аттығ айланғаннар. Анзы улуғ чидіг полған. Клубта татар тілінең уроктар апарылҷаңнар. Ачырғасха, амды андағ оңдай чоғыл.
Ралия Гаязовна Набережные Челны городтаң. 1982 чылда садығ училищезін тоосхан 15 кізіні Хакасиязар тоғысха ызыбысханнар. Ӧменең ӱс хыс Харатаста халған. Хаитованың хада хонғаны – таджик чонның оолғы. Ол Хакас чирінде служба ирткен. Ирепчінің ікі пала: хыс паза оол. Ралия Гаязовна оларны татар тіліне ӱгредерге кӱстентір, че сӧбіре пазы тоғыр полыбысхан. Пабазы палалары орыс тілінең чоох алызарға сидіксінерлер тіп чочынтыр. Ипчі чооғын узаратча:
– Палалар татар тілін оңарчалар. Санапчам, анзы читкіҷе нимес. Ибде тӧреен не тілінең чоохтазарға кирек полтыр. Орыс тіліне олған садында, школада ӱгреніп аларҷыхтар.
Аухадеевтерні тіл сурии ідӧк сағыссыратчаттыр. Постары чахсы чоохтанчалар, че палаларын тӧреен тіліне ӱгрет полбиндырлар. Меннебадар Галеева таныхтапча:
– Іҷем чіли, палаларымны тӧреен тілінең чоохтандырғам. Олған садынзар чӧр сыхханнарында, орыстап сыхханнар. Позымны пыролапчам. Кӱстирге кирек полған.
«Дуслыксар» айланза, клубсар ортымахти 50 – 70 чуртағҷы тӧреміл чӧрҷең одыр. Андар пасха нациялығ кізілерні алҷаңнарох. Мероприятиелер иртірібіcкен соонда чей ісчеңнер. Столға хайди даа татар чонның кибірліг ас-тамаа сығарылҷаң: чак-чай, баурсак, эчпочмак, зур бэлиш паза пасхазы. Че 2000 чылда «Дуслык» тоғызын тохтатхан.
Амғы тус
Ӱр дее полбаанда, харатастағылар наа пірігіс тӧстеп алғаннар. Сизінгенде, «Харатас татарларының пірігізінің» тоғызы пасхалалчаттыр. «Дуслык» клуб татар чонның культуразын хайығда тударға кӱстенҷең. Амғы пірігіс татарларға ла нимес, мусульман киртіністіг улусха кӧрілген. Равиль Минеахматович чоохтапча:
– Іҷемнің сағынған сағызы мечеть полған. Аны пӱдірерге пӧгініп, 2002 чылда «Харатас татарларының пірігізін» тӧстеебіс. Хакасияның юстиция киректерінҷе паза региондағы арачыланысча министерствозында санға тур салғабыс. Пӱдіріг ӱзінҷі чылы парир. Ахчанаң спонсорлар полысчалар, чон пирче. Аға-ууҷаларның пенсия сині улуғ нимес тее полза, олар чӱс салковай пирерге кӱстенчелер. Піреезі он муң cалковай позытча. Пазағы чылда узы-пазына сығып аларына ізеніс пар. Мечеть мусульман сыырадынаң хости орныхча. Сыыратта пленге кірген чааҷыларны чыып салғаннар. Мечетьтің пір пӧлиинде ӱреен кізілернің cӧӧктерін чуурбыс. Мусульманнарның кибірлерінҷе ах чарыхтаң парыбысханнарны олох кӱн чыып саларға киректелче. Амғы туста пу кибірге тудынарға сидік. Закон хоостыра ӱреен кізілерні моргсар апарчалар.
Равиль Аухадеевтің таниинаң, пасха диаспораларнаң тиңнестірзе, Харатастағы татарлар ынағ ниместер. Мечеть пӱдіриине ахча позыдарға, ӱлӱкӱннерде аралазарға хынминчалар. Че сидікcіністер пол парза, полызығ сурап айланчалар. Чир-суғҷыларынаң піреезі ӱрир алнында ла позын татар паза мусульманин полчатханын оңар сыхча.
Пірігістегілернің Cабантуй иртірібізер сағыс пар, че кирек килізері ікінҷілеcтіг. Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозының мероприятиелеріне татарлар чӧрерге хынадырлар. Анда аралазарға пӧгініп, национальнай кип-азах тіктіргеннер. Пылтыр татарлар, Томыҷах аалда ирткен пайрамға хозылып, кибірліг чиисті столға сығарғаннар. Че иң хынчатхан мероприятие – Россия чоннарының ынархас парады. Ол Ағбанда Россия кӱнінде иртчең. Ралия Хаитова сағыстарынаң ӱлесче:
– Пандемия алнында министерство парадты тӧреміл иртірҷең. Диаспоралар араласчылары, кибірли тігілген кип-азахха чазанып, Ағбанның орамаларынҷа парҷаңнар. Санапчам, прайзыбыс морсымнығ кӧрінҷеңміc. Амды Россия кӱнінде концерт ле полча. Министерство пу кибірні айландырған полза, чахсы поларҷых.
Сом Равиль Аухадеевтің архивінең
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылча)
Автор :
Майя Кильчичакова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 1 | 2 | 3 |
| 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
| 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
