Дудуктың кееркестіг ӱні
18.01.2024
Хабарлар
Диаспораның кнезі Григор Искандарян
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Пӱӱл пістің республикада «Арарат» армяннарның культура пірігізі тоғынып пастаан
Пай тархыннығ чон
Тилекейде армяннар пай тархыннығ чонға саналчалар. Оларның ӧбекелері Урарту хазнаны тӧстептірлер. Піcтің эра алнындағы ІХ – VІ чӱс чылларда ол Чағынғы Востоктың иң кӱстіг хазназы полған. Анзын пічіктер киречілепче. Кӧзідімге, піcтің эра алнындағы VІІІ чӱс чылларның ортызында Урарту ӧӧн ыырҷызы Ассирияны чиңіп алған. Итсе, істезігҷілернің танығларынаң, урарттарны армяннарның на нимес, пасха даа чоннарның ӧбекелеріне санирға чарир. Че пу нация тӧрт муң чыл мының алнында тӧстелгенінең прайзы чарасча.
Амғы Армения – улуғ нимес хазна. Ол Хакасиядаң ікі хати кічіг. Аның улии – 29 муң квадрат метр артиинаң. Чуртағҷылар саны ӱс миллионға читче. Аймах сылтағларнаң чонның ӧӧн чардығы – 10 миллион кізі – тилекейҷе тарас парыбысхан. Саннар хоостыра, Россияда 2,5 миллион армян чуртапча, США-да – 1,5 миллион, Францияда – 500 муңа чағын кізі, Грузияда – 250 муң. Тӧреен чирінең тастыхти чуртапчатхан армяннар наа орында хада-пірге тудынарға кӱстенчелер. Оларны тоғысха кӱс, чапчаң тудыныстығ чонға санапчалар. Армяннар палаларын хайди даа тӧреен тілін, чонының чозах-кибірлерін пілерге кӧстепчелер. Табығлар тузында хазна ӱлгӱлеріне армян диаспораларын санға аларға килісче.
Сибирьдеңер чоохтаза, пеер Кавказтағы чон ХІХ чӱс чылларда кӧзіп пастаан. Армяннар ахча тоғынып алар пӧгіннең килҷеңнер. Кӧзідімге, Якутияда олар алтын аныҷаң рудниктерде істенгеннер. Оларның аразында ыстырған улус полғанох. ХХ чӱс чыллар пасталчатханда, Томскта армян студенттерінің пірігізі полтыр. Итсе, армяннар мында чурт салынарға кӱстенмеҷеңнер. Кӧбізі ікі-ӱс ай тоғынып алған соонда ибзер парыбысчаң. Кирек совет тузында алысхан. Сибирьнің аймах регионнарында промышленность тиліп сыхханда, наа тоғыс орыннары тӧстелген. Промышленностьты кӧдірерге аймах специалисттерні ысханнар, оларның санында армян чонның кізілерін. Олар пӱдірігде, транспортта істенҷеңнер.
7 декабрьда 1988 чылда Арменияда чир тітіреен. Сілігістернің кӱзі 8 – 10 баллға читтір. Улуғ хыйал тузында 25 муң кізінің чуртазы ӱзілген, 140 муң чуртағҷы кинек пол парған, 514 муң кізі чурт чох халған. 1991 чылда, тізең, Азербайджанның паза Арменияның аразында Нагорнай Карабах ӱчӱн чаалазығлар пасталғаннар. Аны Пастағы карабах чаазы тіп адапчалар. Пу чобағларға пастырып, орындағы чон пасха чирлерзер кӧскен, ол санда Сибирьзер. 1989 чылда Хызылчар крайында ӱс муң армян чуртаан полза, пӱӱнгі кӱнде оларның саны 10 муңа читчеттір. Тиксі алза, Сибирьдегі федеральнай округта 60,3 муң армян чуртапча.
Григор Искандарян
Пістің республикада армяннар саны кӧп нимес. 2010 чылда 800 артиинаң кізі армян тіп пазынған, 2021 чылда – 521 кізі. Кӧбізі пеер тоғыс хоостыра кӧстір, армияда служба ирткен соонда халарға чаратханнар парох. Илеедезі, пос киреен азып, идінҷек полча. Армяннар саны кӧп полбаза даа, олар пірігіс тӧстееннер. Пастағызы «Наири» адалған. Ол нинҷе-де чыл тоғынған соонда чабылтыр. Пӱӱл пістің республикада «Арарат» армяннарның культура пірігізі тоғынып пастады. Аннаң устапча Григор Искандарян. Ол чоохтапча:
– Мин Армавир городта тӧреем. Ол пістің эраның алнындох тӧстелген, Арменияның пастағы ӧӧн городына саналча. Аны кӧбізі Краснодар крайындағы городнаң алҷаастапча. Кубаньдағы Армавир хай-хай чиит тирге чарир. Ол тархынын ХІХ чӱс чыллардаң апарча. Тӧреен городым Ереваннаң хырых километр оортах турча.
Піс Хакасиязар тоғызон тӧрт чылда кӧскебіс. Андада мағаа он час полған. Ағбанда пабамның харындазы Ашот чуртаан. Ашот аҷа, Хызылчар крайында, таң, служба иртіп, Хакасияда халарға чаратхан. Арменияда амыр чуртас полған полза, пеер килбесчікпіс, неке. Чаа парчатхан чирде палаларны ӧскірерге сидік. Пабамнаң іҷем наа орында чурт салынарға чаратханнар.
Абрикос флейтазы
Хакастар ӧӧн кӧг тириине чатханны санапчалар, пӱрӱттер – морин хуурны, армяннар, тізең, дудукты. Армяннар пір ӱлӱкӱнні дее дудук чох иртірбинчелер. Чахсы музыкант аннаң хайдағ даа кӧгні толдырыбызар оңдайлығ: классика музыказынаң пасти джазха теере. Ӱбӱрҷең тирігнің пасха ады – абрикос флейтазы. Ол пу ла ағастаң иділчеттір. Полған на абрикос чарабинча. Ағастың ӧнетін кӧрімі кирек. Ол Арменияда ла ӧсче. Армяннар дудуктың «ханына» Ваче Овсепянны санапчалар. Че тилекейге аны музыкант Дживан Гаспарян сабландырған. «Гладиатор» фильмде аны ойнапчатханын истерге чарир. Пӱӱнгі кӱнде дудуктың кееркестіг ӱні 60 артиинаң киноны чазапча, ол санда «Код да Винчи», «Страсти Христовы» фильмнерні, «Игра престолов» cериалны.
Григор Искандарянның таниинаң, дудук ӱс кӧрімніг полча: олаңай, ӱгредігліг паза профессиональнай. Музыкант нимес кізі профессиональнай дудуктаң ӱбӱр полбас.
Хумартхылас кӱні
Армяннарның танығлығ кӱннер илееде. 24 апрельде олар геноцид тузында ӧдірт салған чир-суғҷыларын сағысха кирчелер. 1915 чылда туроктар Осман империязынзар кірчеткен чирлерде чуртаан армяннарны тооза хырыбызарға харасханнар. Геноцид тузында 1,5 миллион кізінің чуртазы ӱзілген. Аны Холокостнаң тиңнестірерге чарир. Тилекейдегі прай армяннарға 24 апрель Хумартхылас паза чобағ кӱні полча. 1960 чылларда Ереванда геноцидке чарыдылған мемориал азылған. Ол Цицернакаберд тіп адалча. Григор Искандарян таныхтапча:
– Цицернакабердте пір хати полғам. Мемориалда сомнар, пічіктер чыылғаннар. Оларны кӧріп, чӱреем ӧлген. Кізіні іди иреелирге кирек пе? Туроктар чоныбыстың иң хыйға кізілерін чох иткеннер. Кӧп пала ӧкіс халған. Андада армяннарның ӧӧн чардығы тилекейҷе тарап парыбысхан. Краснодар крайындағы чир-суғҷыларым – ӧӧнінде геноцидтең тискен улустың тӧлі.
Хачкарлар
Искандаряннар тӧреен чирінең пик палғалыс тутчаңнар. Палалар полған на чайғыны Арменияда иртірҷеңнер, аннаңар Григор Гагикович тӧреен тілінең чахсы чоохтанча, кибірлернең таныс. Ол чооғын узаратча:
– Хаҷан-да Армения Хара талайдаң Каспий талайға теере полҷаң. Хазнаның амғы чирі – пурунғыдағының онынҷы чардығы. Чирібісте тигіриблер кӧп. Піс православие киртіністіг чонға саналчабыс, че Армян апостол тигірибнің оңдайлары католиктернің чозахтарына тӧӧй арах. Мині Эчмиадзиндегі тигірибде кірӧске тӱзіргеннер. Ол VІ чӱс чылларда пӱдірілген. Армян культуразының ӧӧн тании – хачкар адалчатхан стелалар. Аны пурунғыда ызых орыннарда турғызып пастааннар. Оларны армяннар чуртаан орыннарда – Грузияда, Волга хазында, Крымда – табарға чарир.
Армяннар Ағбанда хачкарны турғызарға пӧгінчелер
Хачкарның пӧзии пір – ӱс метр поладыр, аны ус холлығлар тастаң чайапчалар. Пу хумартхы христиан киртінізінең палғалыстығ. Хачкарда хайди даа кірес кӧзіділче, аны аймах орнаменттернең чазапчалар. Арменияда ол чох чир таппассың.
«Арарат» пірігіс Ағбанда пірее ачыхта хачкар турғызыбызарға пӧгінче. Ол гранит тастаң чайалған, кӧдірімі – ӱс тонна, пӧзии – 4 метр. Че Хакасияның ӧӧн городының устағ-пастаа хачкар турғызар чарадығ пирбинчеттір.
Кибірлер
Армяннар, хайда даа чуртазалар, пос чоны кізілерінең хоных хонарға кӱстенчелер. Итсе, халғанҷы чылларда пу кибір сайбалчаттыр. Григор Гагикович, сағыстарынаң ӱлезіп, чоохтапча:
– Алында паба-іҷелер палаларын чуртат саларға чоохтасчаңнар. Оолғына ипчіні іҷезі тілеҷең. Саналҷаң, хазинезі киліннең киліссе, ирепчі ынағ чуртир. Амғы туста андағ нимес. Улуғлар чииттернің чуртазынзар ара кірзелер, анзы хырыс-табысха ағылча. Позымның пастағы ипчім армян абахайы полған. Пала тӧреен, че піліc полбаабыс. Ікінҷі хати хоных хонғанда, орыс чонның хызын таллап алғам. Пістің ікі хызыҷах.
Армяннарның паланың пастағы тойы Акматик адалчаттыр. Аны иркеҷектің пастағы тізі ӧт килзе таныхтапчалар. Туған-чағыннары, чыылызып, паланың пазына фасоль паза горох тоолатчалар. Андада аның пасха тістері ағырбин сығарлар тіп саналча. Ідӧк Акматик тузында пала профессия таллапча. «Арарат» пірігістің устағҷызы чооғын узаратча:
– Арменияда Акматикті алғым таныхтапчалар. Садығ тураларында ӱлӱкӱн иртірер прай нимені таап аларға чарир. Оларның санында открыткаларны. Анда аймах профессияларның аттары пазыл парған. Пала хайзын тартып алар, ол профессияҷа тоғынар. Палаларыма пу ӱлӱкӱнні иртіргебіс. Кирек ниме-нооны іҷем Армениядаң ӧнетін ағылған.
Чииттер Терендезке хынчаттырлар. Сынында ол Худай ӱлӱкӱні, аны 13 февральда таныхтапчалар. Терендез кӧӧленісчеткен оол-хыстарға паза наа ла хоных хонған ирепчілерге кӧрілген. Олар, от тамызып, аны азыра атыхчалар. Армяннарның киртініс пар: чииттер, от азыра хада сегірібіccелер, прай чуртазын ынағ чуртирлар. Терендез – кӧгліг ӱлӱкӱн, ол оңдайынаң Сарығ хайахха тӧӧй.
Вардаварны, тізең, армяннарның Иван Купалазы полча тирге чарир. Аны Хызыл нымырхадаң 14 неделя ирт парза пайрамнапчалар. Ол кӱн пір кізі дее хуруғ халбинча.
Православие киртіністіг чон чіли, армяннар ах чарыхтаң парыбысхан кізіні ӱзінҷі кӱнінде чыыпчалар. Хомдыны ибдең сығарар алнында, аны кӱн чолынаң тоғыр ӱс хати айландырчалар паза ӱс хати кӧдіріп тӱзірчелер. Ир кізілерге 40 кӱн сағалларын хырарға чарабас. Ибіріглер тузында чонны хайди даа хашламанаң паза куртукнаң азырапчалар. Пастағы чиис – ӱӱҷік тамаанаң хада тимнелген хой иді. Куртук – ол иттіг каша, аны пуғдай чарбазынаң пызырчалар.
«Арарат» пірігіс
Пічіктер хоостыра «Арарат» пірігісте Григор Искандаряннаң Артём Шагинян істенчелер. Нанҷыларға алында халых тоғызынаң айғазарға киліспеен. Амғы туста олар Хакасиядағы диаспораларның тоғызынаң танысчалар. Григор Гагикович таныхтапча:
– Армяннар Хакасияның прай город-аймахтарында чурт салынғаннар. Че кӧбізі Ағбанда чуртапчаттыр. Саяногорскта чир-cуғҷыларыбыс пар. Металлургтар городынаң боксча чоннар аразындағы класстығ спорт узы Сергей Слободян сыххан. Аның чидіглеріне поғдархапчабыс. Правительствода Манук Данданян маңнаныстығ істенче. Кӧп полбазабыс таа, республикаа туза ағылчабыс. Позым юрист ӱгредіглігбін, амғы туста ит садиинаң айғасчам. Хакасиядағы армяннар пос пірігізі парына ӧрінчелер, олар хабазарға тимделер.
Хакасияда диаспоралар саны илееде полтыр. Немецтер ӧткін хайынчаттырлар. Олар аймах пайрамнар иртірерге кӱстер. Поляктарның пос ансамбльы пар. Дагестаннаң сыхханнарның тоғызына морсынчам. Пу республикада 30 артиинаң нация. «Тағлар чир-суу» пірігіс прайзын піріктірерге харасча. Илбек поэт Расул Гамзатовтың чӱс чазын хайди таныхтадылар. Кӧзідіг тимнееннер, марығлар иртіргеннер. Піске андағох мероприятиелер иртірерге кирек.
Григор Искандарян Арменияда национальнай кип-азах чахирға пӧгінче. Диаспорадағылар оларны ӱлӱкӱннер тузында кис турарлар. Пылтыр чайғызын «Арарат» пірігіc С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызының национальнай кінінің ибіркі чирін асфальт салып иптеен. Сурыныснаң учреждениенің директоры Анна Шаламова айлантыр. Хайди таныхтаан Григор Гагикович, пу тоғыста улуғ ӧме араласхан. Пірсі техниканаң полысхан, ікінҷізі тоғынҷыларын ысхан, пасхазы асфальтха ахча пирген. «Арарат» пірігіс культура учреждениезінең пір манит тее албаан. Хабазығ ӱчӱн Хакасияның культура министерствозының устағҷызы Светлана Окольникова диаспораның кнезі Григор Искандарянға 4 ноябрьда 2023 чылда алғыстас пічиин читірген.
Сом Г.Искандарянның архивінең
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылча)
Автор :
Майя Кильчичакова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
| 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
| 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
