Аймах тилізінің тӧстее – аал хонии
03.04.2024
Хабарлар
Орджоникидзе аймааның пазы Анатолий Тайченачев
Тиліс чолынҷа. Пӱӱнгі сығарыста Хакасияның иң алтынзархы аймаанаңар чоохтап пирерге сағынчабыс. Орджоникидзе аймаа Ағбаннаң 260 км оортахта орныхча, кіні – Копьев аал
Аймах пазы Анатолий Тайченачев полча. Ол муниципальнай пӱдістің пӱӱнгі кӱндегі чуртазынаңар, тилізінеңер сурығларға нандыр пирген.
– Анатолий Иванович, Орджоникидзе аймааның экономика тилізінің тӧстее ниме полча?
– Аймаабыстың экономика тилізінің тӧстее аал хонии, чирдегі ис-пайны (алтын, хум-сай пораа) аниры полча. Ідӧк кічіг паза ортын пос кирее чахсы хозым итчелер. 2022 чылнаң тиңнестірзе, ниме-ноо салылчатхан чирлер «Рассвет Абакан» ООО хыралар синін ӧскірген сылтаанда 15 процентке хозыл парғаннар. Халғанҷы туста алтын анирының сині 13 процентке ӧс парғаны таныхталча, хум-сай порааның анылчатханы – 27 процентке. Ӱс чыл аразына тӱзімніг тоғынчатхан организациялар саны 16-даң 23-ке чит парған. Ортын паза кічіг пос кирее саны пуох тусха пір синде полчатханы таныхталча.
Паза чахсы кӧзідімнер аразында – Орджоникидзе аймаанда тоғыс чох чуртағҷыларның саны ӱс чыл аразына 385-тең 177-ее хызырыл парғаны.
– Хайдағ улуғ предприятиелер пар? Наа азылғаннар пар ба?
– Аймаабыстың иң улуғ предприятиелері санына «Июс-Агро» ООО, «Орджоникидзевский» кооператив, «Агроснаб-М» ООО, «Орджоникидзевское ДРСУ» хазна унитарнай предприятие, «Копьёвское ЖКХ», «Приисковое ЖКХ» муниципальнай казеннай предприятиелер, «Саралинский рудник» АО, «Копьёвлессервис» автономнай учреждение кірчелер.
«Орджоникидзевское ДРСУ» аймахтың экономика тилізіне тӧреміл паза улуғ хозым итчеткен учреждение тіп таныхтирға чарир. Ол 2000 чылдаң тоғынча. Аның тоғызының ӧӧн кӧстее – прайзы тузаланчатхан автомобиль чолларын тыхтиры, пӱдірері паза кирек синде тудары. Ідӧк ол хоза кӧстеглерҷе тоғыс апарча: хум, сай, щебень сығарары паза садары, ГСМ садары, транспорт полызығларын пирері, тоңастығларны (пуғдай, сула, кӧче) салары паза чонға садары.
2022 чылның июнь айынаң «Копьёвский» СПК-ның орнына «Рассвет Абакан» ООО аал хонии предприятиезі тоғын сыххан. Ол тоңастығлар ӧскірерінең айғасча. 2021 чылның сентябрьынаң амғы тусха теере «Копьёвский» СПК-да марығ пастыра сығарыс кирілген паза марығ пастыра устағҷызы турғызылған.
– Орджоникидзе аймааның аал хонии тилізінеңер чоохтап пиріңер. Кресен-фермер хоныхтары кӧп пе? Оларға хайдағ полызығ пирілче?
– Орджоникидзе аймаанда аал хонии сығарызынаң пис аал хонии предприятиезі айғасча: «Июс-Агро» ООО, «Орджоникидзевский» кооператив, «Агроснаб-М» ООО, «Рассвет Абакан» ООО, «Бон» Фирма ООО. Сӱт садызарынаң айғасчатхан пір аал хонии кооперативі – «Светлый», мал паза ӧзімнер ӧскірерінең айғасчатхан 30 кресен-фермер хонии пар. 2022 чылнаң тиңнестірзе, ирткен чылда КФХ-лар саны олох синде халған.
2023 чылның салтарлары тӧрт аал хонии предприятиезі парыстығ тоғынча тіп кӧзіткеннер. Парыстары 19,5 миллион салковайға тиңнелче.
Паза аймаабыста аал хонии сығарызынаң 3553 пос хонии айғасча. 2022 чылнаң тиңнестірзе, оларның саны алыспаан.
2024 чыл пасталарына аал хониинаң айғасчатханнарның прай 14761 мал саналча, 2022 чылнаң тиңнестірзе, оларның саны 1126 пасха хызырыл парған. Сӱт пирчеткен 1962 мал саналча (291 пасха хызырылған). 14733 хой саналча (1359 пасха асхынах пол парған) паза 1535 ат санға алылған (102 пасха хозылған).
Саалчатхан інектең ортымахти 3190 килограмм сӱт алылча, 2022 чылнаң тиңнестірзе, пу кӧзідіг 435 килограммға ӧс парған. 2023 чылға 7040,4 тонна сӱт саалған (2022 чылның хыринда 506,9 тоннаа асхынах). «Светлый» кооперативке прай хоныхтардаң 8398,5 тонна сӱт садылған, ол санда пос хоныхтарынаң – 3519,2 тонна (75 млн 564,9 муң салковайға).
2023 чылда ӧзімнер ӧскірерінең пис аал хонии предприятиезі паза 16 КФХ айғасхан. Хыралар сині 34849,8 гектарға тиңнелген (2022 чылнаң тиңнестірзе, «Рассвет Абакан» ООО хыра салҷаң наа чирлерні тартхан сылтаанда 15 процентке ӧс парған), ол санда часхыда таарыҷаң ӧзімнер салылчатхан хыралар сині – 32558,3 гектар (2022 чылның хыринда 17 процентке ӧс парған), тоңастығларның сині – 27038,3 гектар (16 процентке ӧс парған), азырал ӧзімнерінің сині – 4265 гектар (14 процентке ӧзіc), ідӧк кӧп чыл ӧсчеткен ӧзімнер сині – 4463 гектар. Чыылған тоңастығларның сині 51377,87 тоннаа тиңнелген (5 процентке хызырылған), пір гектардаң 19,13 центнер сыххан (17 процентке хызырылған).
Чыл сай аал хонии предприятиелеріне паза КФХ-ларға хазна хабазии пирілче. Андағ оңдайнаң, 2023 чылда республика бюджедінең пис аал хонии предприятиезі паза 26 кресен-фермер хонии 157,4 миллион салковай субсидия алғаннар, ол санда КФХ-лар – 48,3 миллион салковай. Субсидиялар сӱт сығарарына, тӧлліг маллар тударына, техника паза оборудование аларына, кредит ӱчӱн проценттерні айландырарына, дизель топливозын паза минераллығ удобрениелер садызарына пирілгеннер. Наа ла тоғынып пастапчатхан ікі КФХ «Агростартап» грантын утып алған, полғаны ла фермер хониин тӧстиріне паза тилідеріне 3 миллион салковай алған.
«Аалларны тиксі тилідері» хазна программазынҷа Майрастар аалында улии 56,1 квадраттығ метр чурт пӱдірілген, ол чуртағҷыларға найм чӧптезиинҷе пиріл турар.
– Аймахсар инвестициялар идерге сағынчатханнарға хайдағ оңдайлар тӧстелче?
– Пӱӱнгі кӱнде Орджоникидзе аймаанда регионның инвестиция стандарттарын кирерінҷе тоғыс ӧткін апарылча. Ол пістің чирібіссер бизнесті тартарынҷа паза піссер килер инвесторларға тоғынып пастирға харығ полчатхан нимелерні чох идерінҷе чахсы тиріг полча.
Амғы туста муниципалитет инвесторларнаң тоғынар прай оңдайларны хайығда тударға кӱстенче. Улуғ нимес сидіксіністер парох, удаа инвесторлар регионның инвестиция стандарттары пӧгіннерінеңер чахсы пілбинчелер. Ідӧк орындағы устаныс органнарында пӧзік пілістіг тоғынҷылар чидіспинчеткенінең палғалыстығ сидіксініс пар. Андағ даа полза, аймаабыс тӧреміл тиліп одырча паза инвестициялар кирер оңдайларны чахсыландырарға кӱстенче.
– Орджоникидзе аймаанда инвестиция ачыхтары пар ба?
– Пістің туризмні тилідеріне кӧстегліг тӧрт инвестиция ачығы пар. Пастағызы – ол Орджоникидзе аалда орныхчатхан «Имущественный комплекс «Карасук». Мында тынағ паза хазых пиктеҷең объекттерні азарға чарир.
Ікінҷізі – «Сундуки» азых тигір алтындағы ікі музей. Ол Хызыл Ӱӱс аал чӧбінде орныхчатхан чирлер. Мында ідӧк тынағ паза хазых пиктеҷең объекттерні тӧстирге чарир. Кӧзідімге, хакас ибіҷектер турғызарға алай туристтерге экскурсия иртірер чоллар азарға чарир.
Ӱзінҷізі – «Сулекская писаница» азых тигір алтындағы музей. Ол Наа аал чӧбінде орныхча. Мында ідӧк чир-чайаанны хайраллирына кӧстегліг тынағ паза хазых пиктеҷең объекттерні пӱдірерге чарир.
– Туризм тилізінеңер алғыда арах чоохтап пиріңер.
– Орджоникидзе аймаанда азых тигір алтындағы ікі музей тоғынча – «Музей-заповедник «Сулеки» паза «Музей-заповедник «Сундуки». Амғы туста оларны тилідерінҷе тоғыс ӧткін апарылча.
Піс позыбысха нинҷе-де кӧстег кӧр салғабыс. Пастағызы, хоза пӱдіріглер тӧстирі: санитарнай орыннар, устағ-пастағ орнығар хакас ибіҷек, азыранҷаң, кӧзідіглер иртірҷең орыннар, аалҷыларға чайғы паза хысхы тураҷахтар, сувенирлер садар орыннар, улуғлар тынанар паза олғаннар ойнир ачыхтар, одырчыхтар, чилеңместер. Ідӧк музейлерзер чарытхы тартарға пӧгінчебіс.
Ікінҷізі, туристтерге паза чуртағҷыларға аймах мероприятиелер, ӱлӱкӱннер иртірері. Ізенчебіс, анзы Орджоникидзе аймааның музейлерінзер килчеткен аалҷыларның санын хозарға полызар. Ағаа хоза «Сундуки» музей-заповедникте суғ алар скважина сабары паза андар парчатхан чолларны иптирі кӧріл парған.
Таныхтирға кирек, Приисковай аалзар саналығ, сноубордтығ чыларға хынчатханнар прай Россиядаң паза пасха хазналардаң даа кил парчалар. Амғы туста аалда 13 гостиница тоғынча, наалар пӱдірілер тіп кӧрілче.
Приисковайның коммунальнай инфраструктуразы тӧстелче, анзы инвестицияларны тартарға полызар.
2022 чылда пу аалда наа котельнай блок-модульлардаң пӱдіріл сыххан. Проект «Хакасияның коммунальнай инфраструктуразын тилідері паза чахсы ЖКХ полызығларын пирері» хазна программазынҷа чуртасха кирілче. Ол 2024 чылда тузаланысха кирілер тіп кӧрілче. Наа котельнайның кӱзі мыннаң мындар ол чылығ пирчеткен объекттер саны хозыларына кӧріл парған. 2022-2023 чылларда Сыралығ Ӱӱс – Приисковай автомобиль чолының 8,1 километрі нааҷылалған. Ідӧк Приисковайның ибіркізін иптирінҷе тоғыс апарылча.
Приисковайда экология саринаң сурығларны пӧгер сылтағнаң кірліг суғларны арығлир пӱдіріглерні тӧстирінҷе проект-смета пічіктері тимнелген, аны пӱдірер чир участогы кӧріл парған. Амғы туста аны пӱдіреріне ахча тілепчебіс.
– Экологиядаңар чоох парғанда, чирдегі ис-пайны, ӧӧнінде алтынны, аныпчатхан организацияларнаң орындағы чуртағҷыларнаң, ӱлгӱлернең хайызығлары хайди тиліпче?
– Орджоникидзе аймааның устағ-пастаа министерстволарның чир ис-пайын анир пӧгіннең чирлернең тузаланар сурыныстарына пу кирекнең чараспинчатханынаңар нандырығ пирче. Піссер Сыралығ Ӱӱc суғ хазында орныхчатхан Приисковай паза Сыралығ Ӱӱc ааллар чуртағҷылары тӧреміл айланчалар. Олар суғ хара-кӱрең порас ахчатханынаңар чоохтапчалар. Суғ чоғар алтын аныпчатхан организациялар алында пирілген лицензияларҷа тоғыс апарчалар.
Пӱӱнгі кӱнде ікі алтын аныпчатхан компаниянаң ниме-ноо сығарызын апарардаңар 10 аренда чӧптезии иділген. Чыл сай аренда ӱчӱн 3 млн 700 муң салковай тӧлирлер.
– Кічіг паза ортын бизнеске хайдағ оңдайлар тӧстелче? Олар ӧӧнінде хайдағ кӧстеглерҷе тоғынчалар? Хайдағ хабазығ пирілче?
– Аймахтағы кічіг паза ортын пос кирее организацияларының кӧбізі пос идінҷектер полча. Оларның илеедезі – 46 проценті – садығ паза чонны азырирынаң айғасчатханнар, 20 проценті аал хониинаң айғасча, пасхазының тоғызы халас идерінең, пӱдірігнең, гостиницаларнаң, сас хырығарынаң паза пасхазынаң даа палғалыстығ.
Кічіг бизнеснең айғасчатханнарға хабазар пӧгіннең, Орджоникидзе аймааның устағ-пастаа республиканың муниципальнай кӧстегліг программаларға, кічіг паза ортын пос кирее субъекттерін тилідерінҷе аймах мероприятиелерге пирілчеткен муниципальнай пӱдістер аразындағы субсидия мариинда араласча. Анзы аймахтағы бизнеске мыннаң мындар уламох ӧткін тилирге полысча.
Кӧзідімге, 2023 чылда, Орджоникидзе аймаанда пір идінҷек пос киреен тилідеріне ахчалығ полызығ алып алған, гранттың сині 500 муң салковайға тиңнелген. Пӱӱл ідӧк аймах бюджедінең чиит идінҷектерге ахчалығ полызығ пиреріне таллағ иртірерге пӧгінчебіс. Оларға проекттерін чуртасха киреріне хорат салған ахча айландырылар.
– Орджоникидзе аймаанда нацпроекттер чуртасха хайди кирілчелер?
– Аймахты тилідерінҷе алныбыста турғысхан ӧӧн пӧгіннерінің пірсі национальнай проекттерде аралазары полча. Халғанҷы пис чыл аразына Орджоникидзе аймаанда «Ӱгредіг», «Чурт паза город оңдайлары», «Культура», «Хорғыс чох чахсы чоллар» проекттер чуртасха кирілген. Тиксі 115,5 миллион салковай хорадылған.
«Ӱгредіг» нацпроект хоостыра аймахтың ӱгредіг учреждениелерінің кабинеттерінде, спорт залларында тыхтағ тоғыстары иртірілгеннер, кирек ниме-ноо алылған. Ӱс «Ӧзіс орны» саннығ ӱгредіг паза гуманитарнай кӧстег кіні азылған. Прай ӱгредіг учреждениелерінде хазна танығлары турғызылған.
«Культура» нацпроектче Гайдаровск поселоктағы паза Копьёв аалдағы культура тураларында тиксі тыхтағ тоғыстары иртірілген.
«Чурт паза город оңдайлары» национальнай проекттің «Городта истіг оңдайлар тӧстирі» проектінҷе аймах кінінің істі иптелче. 2023 чылда Приисковай аалда пу нацпроектче чуртағҷыларны изелчеткен чурттаң кӧзірер пӧгіннең кӧп квартиралығ тура пӱдіріл сыххан, анда 29 квартира полар.
Тиксі алза, аймахтың бюджеді дефицидінең палғалыстығ сидіксіністер пар полза даа, устағ-пастаа аал хониинда, бизнесте хазна политиказын чуртасха кирер ӱчӱн улуғ тоғыс апарча. Олар тилізе, чуртағҷыларға наа тоғыс орыннары тӧстелер, чуртас оңдайлары чахсыланар.
Сом Орджоникидзе аймаа устағ-пастаа сайтынаң
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Чоохтасхан Татьяна Кыштымова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
