Тилiс чолынӌа. Хакасияда хайраллалчатхан чир-чайаан-тархын хумартхыларының кöбiзi Боград аймаанда орныхча. Че пӱӱн пiс аймах тилiзiнеңер паза тилир оңдайлардаңар чоох апарарбыс.

Хаӌаннаңох сығара Боград аймаа пай чирлерiнең сабланча. Анда тоңастығлар öскiрер иң килiстiре чир. Аймах пазы Сергей Клименко Боград аймаа тилiзiнеңер паза тилир оңдайлардаңар чоохтап пирген.

– Сергей Васильевич, халғанӌы чылларда Боград аймаа экономиказының хайдағ кöстеглерi ööн полчалар паза тилiпчелер?

– Боград аймаа экономиказының тилiзi аал хониинаң палғалыстығ – мал паза öзiмнер öскiрерi. Аал хонии ниме-ноо сығарызының 70,7 процентi мал öскiрерiне килiсче. Хоныхтарның кöбiзi саалчатхан маллар тутча. Мал öскiрерiнең айғасчатхан хоныхтар ниме-ноо сығарызын чылдаң чылға öскiрчелер. 2022 чылда олар 796 миллион салковайға ас-тамах сығарыбысхан ползалар, 2023 чылда – 1 миллиард 84 миллион артиинаң салковайға. Пiр чылға öзiс 136,2 процентке тиңнелче.

Пӱӱнгi кӱнге аймахта тöрт аал хонии предприятиезi паза 58 кресен-фермер хонии 29,2 муң гектарда тоңастығлар паза кöп чыллығ оттар таарыпчалар. Аал хонии предприятиелерi: «Грант Компани», «Первомайское», «Содействие Агро» ООО-лар паза «Знаменский» аал хонии потребительлер кооперативi. «Первомайское», «Содействие Агро» ООО-лар тоңастығлар öскiрерiнең айғасчалар. «Знаменский» кооператив тоңастығлар öскiрче паза ун тимнепче. «Грант Компани» ООО тоңастығлар таарыпча паза герефорд тöллiг мал öскiрерiнең айғасча.

Ирткен чылда Боград аймаанда тоңастығлар чахсы сыхханы таныхталған. Пiр гектардаң ортымахти 19,5 центнер чыып алғаннар. Амды таарығ тоғыстары пасталыбысты. Пiстiң аймахта ӱс хоных тоңастығларны таарыпча, пасхазы хыраларын таарыға тимнепче.

Пӱӱнгi кӱнге аймахта прай кöрiмнiг хоныхтарда (аал хонии предприятиелерiнде, фермер паза пос хоныхтарында) 2647 пас ат саналча, iнек – 20225 пас, хой – 33450 пас, öскi – 793 пас, сосха – 462 пас, хус – 5233 пас, кролик – 396 пас. Сосхаларны паза кроликтернi пос хоныхтарында ла öскiрчелер.

Ирткен чылда Боград аймаанда узелковай дерматит чуғынӌах ағырығ тарап сыххан сылтаанда, ибдегi мал саны хызырыл парған. Амды маллар паза хойлар саны öсчеткенi таныхталча.

Мындағ оңдайнаң, Боград аймаа аал хониинаң айғасчатхан орын тирге чарир. Чуртағӌыларның кöбiзi саалчатхан iнектер тударға кӱстенче. Узелковай дерматит чуғынӌах ағырығ ӱчӱн чох идiлген малларның орнына саалчатхан iнектер садысчалар.

Прай синнiг бюджеттердең хазна хабазии пирiлген сылтаанда аал хонии тилiпче.

– Аал хониина хайдағ хазна хабазии пирiлче?

– Аал хонии ниме-ноо сығарызын öскiрерiнӌе чöптезiг Хакас Республика правительствозы паза Россияның аал хонии паза ас-тамах министерствозы аразында идiлген. Аны хоостыра сӱт сығарызына, ине хойлар, пиилер, iнектер тударына, тöллiг маллар садызарына, хыра тоғыстарына, аал хонии техниказын паза оборудование садызарына чыл сай субсидия пирiлче. Пу пöгiнге ахчаны Россияның аал хонии министерствозы паза республика ӱлгӱлерi пирчелер.

2023 чылда пiстiң аймахтағы аал хониинаң айғасчатханнар федеральнай паза республика бюджеттерiнең 85 миллион 745 муң салковай хазна хабазиин алып алғаннар.

Аал хонии тилiзiнiң ööн сидiксiнiстерi – ол хабазығ читкiӌе пирiлбинчеткенi, аал хонии ас-тамаа паазы алысчатханы, öзiмнер öскiрерiне хорғыс пар чир полчатханы. Аалларда чуртас синi уйан, городтағызынаң тиңнестiрзе, аннаңар чииттер ааллардаң кöзерге кӱстенчелер, аал хониинда, тiзең, тоғынӌылар чидiспинче.

Экономикада сидiк оңдайлар даа полза, аал хониин тилiдерiнӌе тоғыс апарылча. Чуртағӌылар посха тоғыс таапчатхан чiли пiчiкке турчалар. Iди оларның хазна хабазиин алӌаң оңдайлар пол килче.

«Аалларның тиксi тилiзi» Россия Федерациязының хазна программазы чуртасха кирiлчеткенi аал хонии тилiзiнең кöнi палғалыстығ.

Боград аймаанда iкi промышленность предприятиезi тоғынча: «Дорожно-эксплуатационное предприятие №369» акционерлер пiрiгiзi, барит рудазын аныпчатхан «Барит» акционерлер пiрiгiзi.

– Инвесторларны тартарынӌа паза оларға хабазарынӌа хайдағ тоғыс апарылча?

– Боград аймааның социальнай паза экономика пöгiннерiн тиксi толдырарынӌа паза инвесторларны тартар, наа тоғыс орыннарын тöстир, национальнай проекттернi чуртасха кирер ӱчӱн алты чöптезiг идiлген.

Амғы туста аймахта «Нымах» чол хыриндағы комплекс пӱдiрии» инвестиция проектi чуртасха кирiлче. Комплексте кафе, гостиница, тасхын чöрӌең орын, «Хакасиязар хаалха» топиарнай парк, таарлағ паза ниикке чöрӌең автомобильлер турғысчаң хадарылчатхан орыннар полар. Пӱӱнгi кӱнге 70 орыннығ кафе пӱдiрiл парған.

«Бородинская пещера» турист комплексiн тöстирi» инвестиция проектi хоостыра чир-чайаандағы чапсых орында туристтер полар ӱчӱн оңдайлар тöстелче. Пу тоғыснаң «Альтамира-Азия» компания айғасча.

2020 чылда республиканың проекттер марии салтарларынӌа Хакасияның тилiс чöбi регион туризмiн тилiдерiне кöстелген Бородинодағы хуйуны иптирiнӌе проекттi иң чахсылар санына кир салған. Мындағ оңдайнаң, проекттi чуртасха кирерiне 3 миллион салковайға грант пирiлген. Комплекс маңнаныстығ тоғынар ӱчӱн, инфраструктура тöстелген – чарытхы тартылған, арачылағ решёткалар турғызылғаннар, хуйузар кiрер орында пасхыс паза кöрiгӌiлерге площадка тöстелген, экскурсоводтар тимнелгеннер. Пiр чыл аразына комплексте 20 муңа теере кiзi пол килер оңдай пар.

Пiс инвесторларнаң палғалызып тоғынчабыс. Оларға прай саринаң полыс пирерге кӱстенчебiс.

Кiчiг паза ортын пос киреене оборудование аларына субсидиялар пирер программа тоғынча. Хакасияның правительствозы чиит идiнӌектерге грант пирче.

– Боград аймаа хайдағ национальнай проекттерде, регион паза хазна программаларында араласча?

– Халғанӌы пис чыл Боград аймаа национальнай проекттернi чуртасха кирерiнде öткiн араласча. Национальнай проекттер хоостыра муниципалитетте регион проекттерi чуртасха кирiлчелер.

«Ӱгредiг» национальнай проекттiң «Амғы тустағы школа» Хакас Республиканың регион программазы хоостыра 2020 – 2023 чылларда тиксi ӱгредiглiг ӱс школада материальнай паза техническай база нааӌылалған паза пiр олған сады, iкi школа тиксi тыхталған.

«Полған на паланың чидии» регион проектiнӌе 2020 – 2023 чылларда тиксi ӱгредiглiг сигiс учреждениеде саннығ ӱгредiг оңдайлары тöстелген.

«Культура» национальнай проекттiң «Культура оңдайлары» регион проектiнӌе 2019 – 2023 чылларда аалларда ӱс Культура туразы, олғаннарның iкi искусство школазы тиксi тыхталған, кöс чöрӌең кöп тузалығ модульлығ кiн алылған.

«Чурт паза город оңдайлары» национальнай проекттiң «Городта истiг оңдайлар тöстирi» регион программазынӌа Боград аалда Лениннiң адынаң культура паза тынағ паркы паза туралар ибiркiзi иптелген.

«Экология» национальнай проекттiң «Арығ суғ» регион проектi хоостыра 2022 чылда Боград аалда суғ алӌаң орын пӱдiрiлген паза суғ ағысчаң трубалар салылғаннар. 2023 чылда Улуғ Чорба аалда суғ алӌаң пӱдiрiг паза суғ магистральы пӱдiрiлген.

2019 – 2023 чылларда регион проекттерiн чуртасха кирерiне бюджеттең тиксi 186 миллион 243 муң салковай позыдылған.

Пӱӱл «Ӱгредiг» национальнай проектче iкi школада саннығ ӱгредiг оңдайлары паза тöрт школада «Öзiс орны» естественнай наука паза технология кöстеглiг ӱгредiг кiннерi тöстелгеннер.

2024 чылда «Культура» национальнай проект хоостыра ööн библиотека системазында модельнай библиотека тöстелген.

2020 чылдаң сығара чыл сай Боград аймаа «Аалларның тиксi тилiзi» хазна программазында öткiн араласча.

2021 чылда «Аалларның пӱӱнгi кӱндегi кöрiмi» хазна проектi хоостыра «Первомайскай аалның пӱӱнгi кӱндегi кöрiмi» проект чуртасха кирiл парған. Аны хоостыра тиксi ӱгредiглiг школа пӱкӱлее тыхталған, Культура туразы пӱдiрiл парған, iкi автобус, табырах имнег полызии автомобильi алылғаннар, спорт площадказы пӱдiрiлген. Пу тоғыстарға 89,2 миллион салковай хорадылған.

Аалдағы чирлерде чурт пӱдiриин тилiдерi паза аалларны иптирiнӌе хазна программазынӌа 2020 – 2023 чылларда пис сöбiрее тура пӱдiриине паза чурт садызарына социальнай тöлег пирiл парған, 2021 чылда найм чöптезiглерiнӌе ӱс тура пӱдiрiл парған, 2023 паза 2024 чылларда пiрер тура пӱдiрiлген.

2021 – 2023 чылларда «Аалларны иптирi» федеральнай проектче аймахтың ӱс аалында сöп-сап чығӌаң орыннар тöстелгеннер.

Аннаң пасха, Боград аймаанда «Хакас Республиканың ӱгредiг тилiзi», «Хакас Республиканың транспорт системазының тилiзi», «Хакас Республиканың коммунальнай инфраструктура тилiзi паза чурт-коммунальнай полызығларны чахсы пирерi» хазна программаларынӌа тоғыс апарылча.

– Чағынғы чылларға аалларда чурт оңдайларын чахсыландырарынӌа хайдағ пöгiннер турғысчазар?

– Ӱстӱнде адалған программалар хоостыра тоғыс узарадылар. 2025 – 2027 чылларда «Боград аалның тиксi тилiзi» проект чуртасха кирiлер. Ағаа 1 миллиард 663 миллион артиинаң салковай позыдылар. Тилiс проектi хоостыра мындағ тоғыстар толдырылар: олған сады тиксi тыхталар, суғ ағысчаң ööн система паза суғны арығлаӌаң системалар, пiр кӱнге 350 кiзее имнег полызиин пирӌең поликлиника, аймах кöстеглiг спорт залы пӱдiрiлер.

Республика ӱлгӱлерi чох пiс пу проекттернi чуртасха кир полбасчыхпыс. Хакасия правительствозы муниципалитетке чахсы хабасча.

Килер чылда Хакасия пазы алған чарадығ хоостыра национальнай проекттернi, чонға тузалығ программаларны чуртасха кирерiне ахча позыдылар.

Сомнар Боград аймаа устағ-пастаа архивiнең паза Наталья Кашинани

(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)