Хакасия – прайзыбыстың ибi. Пӱӱнгi сығарыста ирi паза ипчiзi пасха-пасха национальностьтығ полчатхан сöбiренең таныстырарға сағынчабыс. Вячеслав паза Айас Косточаковтар 20 чыл азыра хада ынағ чуртап парирлар.

Вячеслав Григорьевич Асхыс аймаандағы Индiркi Паза аалдаң, Айас Артуровна, хыс фамилиязы Амыева, Алтай Республиканың Онгудай аймаандағы Ело аалдаң. Пiлдiстiг, хакас паза алтай чоннар пiр тӱрк тiллер сöбiрезiне кiрчелер, аннаңар кибiрлерiбiс сала тööйлер. Че пасхалалчатхан сарилары парох. Сöбiре чуртазына анзы хайдағ саринаң теелчеткенiнең палғалыстығ сурығны кöдiр кöрерiнде пу чоохтазығ улуғ нимес хаалағ ползын.

Таныхтирға кирек, Айас Косточакова 2023 чылда Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы иртiрген хакас нимес, че хакас тiлiнең чоохтас полчатхан чуртағӌылар аразындағы марығның чиңiсчiзi полыбысхан. Ол «Ивушка» олған садында хакас тiлiн ӱгренчеткен группада воспитатель полып тоғынча. Iдöк ол кöп палалығ iӌе полча. Аннаң хада сöбiреде, хыныс одын ӱзiрбин, хайди удур-тöдiр пiлiзерiнеңер, Хакасияда алтай чонның пiрiгiзiн тöстирiнеңер чоохтазып алғабыс.

– Айас Артуровна, постарыңнаңар чоохтап пирiңер.

– Мин кöп палалығ сöбiредеңмiн, iӌем пiстi чалғызан öскiрген. Тöртöлең хада öскебiс – улуғ харындас паза пiс ӱс пиӌе-туңма.

1999 чылда 11 класс соонаң Ағбанзар музыка колледжiнзер хореографха ӱгренерге килгем. 2000 чылда ирге парыбысхам.

– Хайди Ағбанзар ӱгренерге кiргезер? Ноғадаңар чайаачы специальнозын таллаазар?

– Мин теелбектенерге хынӌаңмын. Культура министерствозынаң минi Барнаулзар ӱгренерге ысчатханнар. Ағбанзар чолны даа пiлбинчеткем, че мында минiң ööрелерiм ӱгренчеткеннер, оларның санында Радмила Шуранова полған, ам ол Теркишева фамилиялығ чöрче. Олар минi пеер хығырғаннар. Олардаң хайди парарын сурап алғам, iӌеме пiр дее ниме чоохтабаам. Чол таап, Ағбанға читкем. Мында колледжсер бюджет орынына кiрiп алғам. Сыныхтағларны табырах иртiбiзiп, ибзер айланғам. Iӌеме пастап чоохтирға хорыххам, ол минi Барнаулзар чöрген тiп сағынған нооза. Че хайдар парарзың, Ағбанда ӱгренербiн тiп искiр пиргем. Iӌем минi хырысхан, хайда ол орныхча тiп сурған. Хыстар анда ӱгренчелер тiп нандырғам. Че соонаң ол амырап парыбысхан, андада пиӌем ирге парарға тимненчеткен, маң чох тус полған. Iди ӱгренерге парар тус чит килген. Кичкер айында iӌем минзер кил парған, хайди чуртапчатханымны сыныхтаан.Ибзер парчадып, минi сизiндiрген: ирге парарға маңзыраба, ӱгрен.

– Хада хонғаныңарнаң кööленiс хайди тöреен?

– Андада ол ИСАТ-та ӱгренчеткен. Мин музыка колледжiнiң общежитиезiнде чуртаам. Пiстi пiр таныстарыбыс таныстыр салғаннар. Хайдағ-да тус пазынаң хыстар öмезiнең Ағбанның тöртiнӌi микрорайонында Чир ине ӱлӱкӱнде теелбек салғабыс. Анда Вячеславнаң пазох тоғас парғабыс. Ол тустаң хадабыс. Позым даа сизiнмин халғам, кööленiзiбic хайди табырах ла тилiп парыбысхан. Хосхарда танызып алғабыс, хандых айында хоных хон салғабыс.

– Туған-чағыннарың хайди хайғаннар?

– Мин позым даа прай ниме iди табырах пол парар тiп сағынмаам. Туғаннарым даа тың хайхааннар. Пастап олар тоғыр даа полғаннар. Пастағызын, ирге парарға ирте полғаннаңар, iкiнӌiзiн, олар хакас чон кем полчатханын пiлбинчеткеннер. Амғы туста пiлчелер, хакастар алтайларға тööйлер, кибiрлерi дее тööй. Тiллернi пiреезi тың тööйлепче, че мин аннаң чараспинчам. Итсе, аны ӱгренерге сағынчатханнарға кöп тус кирек полбас, неке.

Че, минiң кöрiзiмнең, тöреен тiлнi хайди даа пiлерге кирек, аны пiлбинчетсең, син астых парған кiзее тööйзiң. Национальнозы хоостыра кемзiң тiп сурзалар, ниме нандырарзың? Позыңнаңар, чоныңның культуразынаңар, кибiрлерiнеңер пiлерге кирек.

– Сiрер ирткен чылда Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозының мариинда пастағы орын алғазар. Хакас тiлiн чахсы пiлчезер бе? Öнетiн ӱгренгезер бе?

– Мин аны öнетiн ӱгренмеем. Хада хонғаныма тöремiл чоохтапчам, ибде тöреен тiлнең чоохтазарға. Мин ибде алтай тiлiнең чоохтасчам, палалар пiлзiннер тiп. Амғы туста олар тöреен тiллерiн пiл полчалар, че чоохтазарын чоохтаспинчалар. Иң удаа тузаланылчатхан сöстернең не тузаланчалар, кöзiдiмге, «одыр», «кил», «пир» паза даа пасхазы. Мин оларға чоохтапчам, пiрее пасха чирзер ӱгренерге парзаңар, тастындағы омаларыңнаң орыстарға тööй нимессер, сiрердең тöреен тiлiңнi пiлчезiң ме тiп хайди даа сурарлар. Пiреезiнең таныссаңар, ол иң пастағы сурығ полар. Чох тiп нандырзаң, синзер хази кöрерлер. Ам тiллернi ӱгренерге кӱстенчелер.

– Алтай Республикада тiл чiтчеткенiнең палғалыстығ сурығ тың ағырсымнығ нимес?

– Мин ирткен чылда анда полғам, пандемия тузында чöрбеем. Пiс öсчеткенде, аалда улуғлар даа, олғаннар даа орыс тiлiн чахсы пiлбинчеткеннер, кем-де пiл полчатхан, че чоохтаспинчатхан. Удур-тöдiр алтай тiлiнең не чоохтасчаңнар. Мында, тiзең, палалар орыс тiлiнең чоохтас парчалар. Хахап таа парғам. Анаң мин аалдағыларны сизiндiргем, ам орыс тiлiнең чоохтас сыхсаңар, тöреен тiлiбiс чiт парар тiп. Ӱр ниместе ле чöргем, сурғам, киректерi хайди парча тiп. Ол сидiксiнiске хайығ айландыртырлар, олғаннар даа, ойнапчатсалар, алтай тiлiнең чоохтас парчалар.

– Горно-Алтайскта ööнiнде хайдағ тiлнең чоохтасчалар?

– Анда орыс паза алтай тiллерiнең чоохтасчалар. Правительствода поларға килiскен, анда орыс кiзiлер одырчатханда, орыс тiлiнең чоохтасхам. Тайым миннең ноға орыстапчазың тiп сурған, паcха кiзiлер пiл полбастар нооза тiп нандырғам. Тiгiлерi алтай тiлiнең чоохтас сыхханнарында, хайхап таа парғам. Тiл пiлчеттiрлер нооза. Анзы минiң кöңнiме тың кiрген.

– Алтайлар паза хакастар тӱрк тiллiг чоннар санына кiрчелер. Кибiрлернi кöрзе чи, тың пасхалалчалар ба? Аның сылтаанда сöбiреде пiрее талазығлар полған ма?

– Пастағы тустарда полғаннарох. Мин чонымның кибiрлерiне тудынчам, хада хонғаным кибiрлерге iди тың тудынминчатхан. Хылиимның хатығ сари парох, аннаңар кöрiзiмнi арачылаам. Мин хакастарның паза алтайларның кибiрлерi тööй арахтар тiп хығырғам. Олар отха пазырчалар, чир-чайаанны улуғлапчалар. Хада хонғанымны даа нименi хайди идерге кирек полчатханына ӱгреткем. Алтайдағылар, наа ай сыхчатса, отты азырапчалар. Ызых чирлерӌе парчатса, алғас сöстерiн чоохтанып, сеек-сеек итчелер. Че пiс хаӌан даа арағанаң сеек-сеек итпинчебiс, сӱтнең не. Араға азып, аар-пеер тастап сыхсалар, уламох хараазын, анзы кöңнiме пiр дее кiрбинче. Ол киректi чахсы пiлбин, хайди ла полза ит сыхсалар, пiрееде, сыдаспин, чоохтаныбысчам, пiрееде зе сым пол салчам.

Очых – ол иң ööнi. Андар сöп-сапты тастирға чарабас паза даа пасхазы. Мин палаларымны ӱгретчем, хайди От инезер айланарға, ниме идерге кирек. Cöбiреде прай ол нимелерге тудынчабыс. Хакастар кибiрлерiне iди тудынминчалар, пiр-iкiӌе ле кiзiнi пiлчем. Кибiрлерiне тудынчатханы ӱчӱн чоныма поғдархапчам.

– Палаларың улуғлар ба? Нименең айғасчалар?

– Тун оолғым Улан-Удэде чуртапча, хоных хон салған. Ипчiзi пӱрӱт чонының хызы. Оолғым Ағбанда музыка школазында ӱгренген, анаң ол мағаа Улан-Удэзер парарға сағынчам тiп чоохтаан. Андағы колледж кӱстiг арах, ӱгренерге хынығ полар теен. Аннаң чарасхабыс. 3, 4 курстарда анда ӱгренген, ипчi ал салған. Амғы туста ол армияда служба апарча. Армияа парар алнында хореографха Iскеркi Сибирьдегi культура хазна институдынзар кiрiп алған, улуғ хырлас айда айланып, ӱгредиин узарадар. Iдöк ол «Байкал» театрда тоғынча. Ирте ипчi ал салар тiп сағынмаан полғам, че iди килiс парған, ам анда пархаӌағым öсче.

Ортызындағы оолғым 10 класста, хызыӌаам iкiнӌi класста Ағбандағы 10 № школада ӱгренчелер. Ортызындағызы пабазының чолын пазарға пöгiнче, МВД институдынзар кiрерге сағынча. Оолларым хылиинаң пасхалалчалар. Улии чайаачы оңдайлығ, кiчии саңай пасха. Хызымнаң сағам пiлдiстiг нимес, кемнiң сарина кöктеен, хоос кружогына чöрче, нинӌiнең айғасча.

– Пасха национальностьтығ кiзiлер аразындағы хоныхтың хайдағ чахсы сарилары пар? Арса, читпестер пар тiп санапчазар?

– Мин чахсы ла сарилары пар тiп санапчам. Андағ хоныхта пасха национальностьтың кибiрлерiнең, чозахтарынаң чағын танызар, оларны тирең арах пiлiп алар оңдай полча. Читпестерi чоғыл даа тiп санапчам. Кöзiдiмге, минiң аалымда хакас чон кем полчатханын пiлiп алғаннар, андар парза, аалдағылар миннең кöп ниме сурчалар, мин оларға Хакасияның культуразынаңар кöп арах чоохтап пирерге кӱстенчем.

– Хонӌых регионнар полза даа, олар хакастардаңар испеен полтырлар, йа?

– Йа, минiң тайым на пiлтiр. Ол дальнобойщик полып тоғынчатханда, Харатассар тӱк тарт чöрӌең полтыр. 2001 чылда полған, ол миннең Лора хайди чуртапча тiп сурған. Мин пастап пiл полбаам, хайдағ Лорадаңар чоох парча. Хада хонғанымның туғаннары аразында андағ аттығ кiзi чоғыл тiп сағын парчам. «Чахсы», – нандыр ла салғам. «Аның юбказын оғырлап парыбысханнар тiп хайда-да хығырғам», – аннаң андар сурастырғлап парча анзы. Пiс ол тустарда тура тойын иткен полғабыс, анаң ӱлӱкӱнде Лора аттығ кiзi чох полған тiп сағын парчам. Кем iди юбказын чiдiрген полӌаң? «Хайда? Хайди?» – тiп сурғам тайымнаң. «Аның чардығын ходыра тартып алтырлар нооза, хайди iди прайзына кöрiндiре чирде оғыр иткен полӌаңнар?» Мин, аны истiп, саңай алаң асчам, хайдағ андағ ниме полған тiп. Анаң ол, минiң пiр дее ниме пiл полбинчатханымны сизiнiп, хатхырып ала чарыда чоохтап пирген. Ағбанзар килчетсең, аалӌыларны удурлапчатхан стелланы Лора тiп адапчатханнарын андада ла пiлiп алғам. Ам тайым ол киректеңер прайзына чоохтапча, хатхырча.

– Хакасияда алтай чонның пiрее халых пiрiгiзi пар ба?

– Андағ пiрiгiс чоғыл, че чир-суғӌыларнаң чыылысчабыс. Мин паза Артур Марлужоков мында иң улуғлары полчабыс, пасхазы пiстең чииттер, аннаңар тоғазығлар иртiрер ӱчӱн пiс нандырчабыс. 10 азыра cöбiре чыылысчабыс. Пiс хада хонғанымнаң участогыбыста ибiӌек пӱдiрчебiс, анда тоғас турарбыс. Официальнай организация тöстирге сағынғабыс, че анда уғаа кöп пiчiк, сан пирiстер тимнирге кирек. Аннаңар тохтат салғабыс. Пiстi аймах ӱлӱкӱннерге кибiрлерiбiстеңер чоохтирға хығырчалар. Чир-суғӌыларым аразында чайаачы кiзi кöп, аннаңар мероприятиелерге тимненiбiс турарға сидiк полбас тiп санапчам. Пiр сöснең, Хакасияда ынағ чуртапчабыс.

– Сöбiре тöстирге сағынчатхан пасха-пасха нациялығ чииттерге хайдағ чöп пирерӌiксер?

– Удур-тöдiр чахсы пiлiзерге кирек, хоных тöстирге таллап алған кiзiнi улуғлапчатса ла, сöбiре тöстеп поларлар. Иптiг чоохтазып, таластығ сурығларӌа пiр чарадыға килерге кӱстенерге, хаӌан даа удур-тöдiр полызызарға. Ағаа хоза, пасха чонның кибiрлерiн улуғлирға, оларнаң танызарға кӱстенерге кирек. Чон кибiрлерiн хайди даа хайраллирға, андада ла пик сöбiре, пик чон полар.

Сомнар Айас Косточакованың архивiнең

(Хакасия правительствозының, национальнай паза территориальнай политика министерствозының полызиинаң сығарылған)