Кöзiдiг. Хакасияның национальнай архивiнде СССР-да наа чирлерде таарып пастааннаң 70 чыл толғанына чарыдылған «Хакасияда наа чирлерде таарып пастааны» кöзiдiг азылған

Кöзiдiгнiң пайрамнығ азылғанында Хакасияның культура министрiнiң орынӌызы Ирина Браим, республиканың аал хонии паза ас-тамах министрiнiң орынӌызы Александр Башков, ХакНИИЯЛИ-ның экономика паза социология пöлиинiң улуғ наука тоғынӌызы Георгий Шапошников, Шира аймааның ветераннар чöбiнiң устағӌызы Тамара Никитина, «Трудовая доблесть России в Республике Хакасия» регион пöлиинiң устағӌызы Милентина Амзаракова, Россияның саблығ агрономы Егор Чебочаков араласханнар.

– Совет Союзында мындағ улуғ кирек пол парған. Чаа соонаң мындағ улуғ хазнаны азырап салары уғаа улуғ матыр iстенiс полча. Наа чирлерде хыра тартып, тоңастығларны таарирында ööнiнде чаа палалары араласханнар. Олар, хыралар хыринда чурт пӱдiрiп, хараа-кӱнöрте тоғынӌаңнар. Олох туста пу уғаа часкалығ тус полған, наа ааллар тöстелгеннер, пiстiң iстенiстiң наа матырлары полғаннар. Ол пiстiң илбек хазнабыстың тархыны.

Национальнай архив тоғынӌыларына мындағ чапсых кöзiдiг тимнеен ӱчӱн улуғ алғызым читiрчем. Нинӌе-де муниципальнай пӱдiсте виртуальнай кöзiдiглер азылды.

Пiске, амғы тöлге, пу кöзiдiг уғаа хынығ, ол пiстiң пабаларыбыстаңар, ағаларыбыстаңар, чоныбыстаңар тархыныбыс, – таныхтаан Ирина Браим.

Национальнай архивтiң пiчiктерiнең тузаланар пöлiк устағӌызы Юлия Орешкова паза ööн специализi Фёдор Алёхин Хакасияда хыраларға айландырылған наа чирлерде тоңастығларны таарып пастааннаңар чоохтааннар.

– Хакасияда наа чирлерде таарып пастааны революция алнындағы тустаң сығара пасталча. Орындағы чирлер мал öскiрiп тилiпчеткен регион чiли ӱр полған паза хаӌаннаң сығара аал хониинаң палғалыстығ.

ХIХ вектiң iкiнӌi чардығында кибiрлiг аал хониинда тоңастығлар паза чир тамаан öскiрчелер. 1844 чылдағы Хойбалдағы Чазы думазы статистика пiчiктерiнде пазыл парған: капуста, яблах, муксум, свекла, морковь, бобовайлар, ӱгӱрсӱ, салғын. Пу пiчiктер кöзiдiге сығарылғаннар.

ХIХ векте Хакасияда аал хонии тилiзiнде хай пiрее сидiксiнiстер полған – орындағы чон кöс чöрiп чуртаӌаң.

Аннаңар кöс чöрчеткен инородецтернi (ол туста iди хакастарны адаӌаңнар) пiр орында чуртирға кӱстирi хан политиказының ööн сурии полған. Че чуртағӌылар ӱр тоғырланғаннар. 1844 чылдағы Чазы думазы статистиказында пiр орында 134 кiзi чуртапчатханнаңар паза кöс чöрчеткен 8045 чуртағӌы саналчатханнаңар пазыл парған. Аннаңар кöс чöрчеткен чонны пiр орында чуртазын тiп хайдағ-да оңдайлар тiлирге кирек полған. Оларның пiрсi – «Кöс чöрчеткен инородецтернi кресеннерге айландырарынаңар правилолар», хайзы 1842 чылда «Россия империязының Законнар Сводының» 9-ӌы томына кирiл парған. Ол правилолар iдöк пӱӱнгi кöзiдiге сығарылғаннар.

Iдöк чонның паза инородецтернiң ӱгредии тилiзiне чарыдылған тоғыс апарылған. Кöзiдiге 1860 чылдағы Минсуғ округы пастығының земскай исправникнең пiчiк алысханы сығарылған. Анда пазыл парған: «Казаньдағы ӱгредiг фермазынзар аал хониина ӱгренерге орыс тiлiн пiлчеткен паза пiлiстiг инородец оолғын таап аларға кирек», – теен Юлия Орешкова.

Кöзiдiгде iдöк Илбек Ада чаа алнындағы, чаа тузындағы паза соондағы чыллардағы Хакасияның аал хониинаңар пiчiктер паза сомнар кöрiп аларға чарир.

Чаа алнындағы чылларда социалистическай марығлар паза кöзiдiглер илееде иртiрiлӌеңнер. Ол туста Хакасияда мал öскiрерi тилеен.

Хакасияда 1939 чылда кöзiдiглер иртiрiлгеннеңер пiчiктер сығарылғаннар: аймахтар аразындағы ярмаркадаңар чарадығ; Хакасия 1939 чылда ирткен тиксi Совет Союзындағы аал хонии кöзiдиинде араласханнаңар пiчiк.

Аал хониин маңнаныстығ тилiдер ӱчӱн, хыраларны суғлир системаны тöстирге киректелген. 1930 чылларда Уйбаттағы паза Уйсктағы суғлаӌаң системалар тöстелгеннер. Хакас облисполкомының 1939 чылдағы кöрiк айының 11-ӌi кӱнiндегi «Уйсктағы оросительнай система пӱдiриин тоозарынӌа тоғыс планынаңар» чарадиин кöзiдiгде хығырып аларға чарир.

Аал хониин тилiдерiне мал ағырии харығ полған. 1939 чылда прай аймахтарда Сибирьдегi язва ағырығ сығысхан. От айының 29-ӌы кӱнiнде чуғынӌах ағырығнаң кӱрезерiнӌе чарадығ сых парған.

Илбек Ада чаа тузында аал хонии сығарызы фронтха хабазарына кöстелген. Кöзiдiгде колхоз тоғынӌылары фронтха ас-тамах ысчатханнарынаңар пiчiктер кöрiп аларға чарир. Чаа тузында, хазнаа паза армияа хабазар ӱчӱн, аал хониина уламох кöп ас-тамах сығарарға кирек полған. Хазнада сидiк чыллар полза даа, Хакасияда хыраларны суғлаӌаң системаны чахсыландырарынӌа паза пӱдiрерiнӌе тоғыс узарадылча. Iдöк мал азиина наа öзiмнер öскiрiл сыхханнар.

Кöзiдiгдегi ӱс витринада Хакасияда 1954 –1960 чылларда наа чирлерде тоңастығларны таарирына, чир тамаан саларына чарыдылған пiчiктер турғызыл парған. 1954 чылның кöрiк айының 2-ӌi кӱнiнде КПСС ЦК Пленумы «Тоңастығлар сығарызын аннаң андар öскiрердеңер паза наа чирлерде хыраны тартардаңар» чарадығ алыбысхан. Хазнаның аймах пулуңнарының чииттерi пiстiң регионзар кил сыхханнар. Олох чыл кöрiк айының 14-ӌi кӱнiнде Шира станциязар Хакасияның пiр дее таарылбаан чирлерiнде тоғынарға пастағы чииттер килгеннер. Кöзiдiгде, наа чирлернi таарып, пастағы тоңастығларны öскiрерге сағынчатхан кöңнiлiг кiзiнiң сурыныс пiчиин кöрiп аларға чарир. Iди наа чирлерде тоңастығларны таарып сыхханда, пастағы урожайны чыырында тоғынӌылар чидiспинiбiскенде, тоңастығларны хараа даа чыыр кирексiнiс парынаңар чарадығ алылған. Кöзiдiге «Борец» совхозтың наа чирлерiнде пастағы салда чолының, Аршаннар аалында капустаның пастағы урожайын чығанының, наа чирлернiң «пастағы урожайының» паза «целинниктернiң» пастағы палатказының сомнары сығарылған. Наа чирлерде тоғынған кiзiлернiң аразында 92-зi – Социализм iстенiзiнiң матыры, 490 азыра кiзi – Ленин орденiнiң кавалерi.

Кöзiдiгнiң пайрамнығ азылғанына Шира аймаанаң аалӌылар килгеннер. Ол санда Шира аймаандағы ветераннар чöбiнiң кнезi Тамара Никитина.

– Кiчiгде пiс кӱскӱ тусты сағыӌаңмыс. Флагтарнаң чазалған автомобильлер караваннаң парӌаңнар. Пiстiң саблығ «Борец» совхоз уламох харахха тасталӌаң. Пiс, чол хастада турып, ол машиналарға хол сапчаңмыс, – сағыстарынаң ӱлескен Тамара Никитина.

Хакасияда наа чирлернi таарып пастаанына чарыдылған кöзiдiг чыл ибiре иртер. Аны Хакасияның национальнай архивiнде пу адресче кöрiп аларға чарир: Ағбан город, Щетинкиннiң орамазы, 32 тура.

Сом Альбина Чистогашевани