Тоғыс кӧп, че специалисттер чидіспинче
26.06.2024
Хабарлар
Сойан-Сус ГЭС – Россияның иң улуғ гидроэнергетика комплексі
Тиліс чолынҷа. Саяногорск Хакасия бюджедіне иң кӧп налог кирчеткен муниципальнай пӱдістернің пірсі полча. Аның пӱӱнгі кӱндегі чуртазынаңар аның пазы Евгений Молодняковнаң чоохтазып алғабыс
– Евгений Иванович, Саяногорсктың экономика тилізінің тӧстее ниме полча?
– Саяногорск улиинаң Хакасияның 13 муниципальнай пӱдізі аразында ӱзінҷі орында турча. Ол город хыринда орныхчатхан 4 населеннай пунктты піріктірче: Саяногорскты, Ымай тас, Нымырттығ поселоктарны паза Богословка аалны. Амғы туста мында тиксі 55 712 кізі чуртапча. Муниципальнай пӱдістің улии 12 муң гектарға тиңнелче. Ол чирлернің кӧбізінде (40 % азыра) кізілер чуртапча паза промышленнай предприятиелер орныхча.
Таныхтирға кирек, пістің кӱзібіс паза тилізібіс промышленностьта. Ирткен чылда экономика пӱдізінде муниципалитеттің таарлалған товарларының тиксі синінде аның хозымы 96,8 % тиңнелген. Мында пастағы орында ниме-ноо сығарызы – 61,9 % – полған, ікінҷі орында – чарытхы пирері – 27,6 %, анаң ниме-ноо тартары паза хайраллиры, пӱдіріг, садығ паза пасха даа кӧстеглер. Пылтыр алындағы чыллардағох чіли, Хакасияның городтары паза аймахтары рейтингінде Саяногорск иң артыхтар санында полған (1-2 орыннар). Социальнай паза экономика тилізінің ӧӧн кӧзідіглерінҷе город позын чахсы кӧзітче: промышленнай сығарысча – 50 % (1-ғы орын), ӧӧн капиталға инвестициялар синінҷе – 14,9 % (3-ҷі орын), садығҷа – 11,5 % (2-ҷі орын). Тоғынҷыларға пір айда тӧлелчеткен чал ахчазының ортымах сині – 18,3 %, пу кӧзідіг республикаҷа ортымах чал ахчазы синінең асча. Ідӧк нацпроекттерде араласханы муниципалитеттің тилізіне улуғ туза ағылча.
Экономика тилізі Саяногорск пір кӧстегліг орын (монопрофильная территория) полчатханына тӧстенче. Паза піс тилістің наа, чапсых кӧстеглерін тілепчебіс, кӧзідімге, туризм. Пӱӱнгі кӱнде городта 5 турист агентствозы, 9 тынағ орны (гостиницалар, тынағ базалары), 1 санаторий-профилакторий, турист лагерьлері, рестораннар, кафелер, барлар, музейлер пар. Муниципалитеттің чирлерінде туристтерге кӧзітчең 18 объект орныхча, 20 азыра турист маршруды тимнелген, тӧреміл аймах-пасха мероприятиелер иртірілче. Ирткен чылда ла 10 улуғ пайрам иртірілген: ««Карнавал смеха» пайрам, «Лыжня России» марығ, «Косоворотка» азых фестиваль, «Вкус Саян-Пикник на Енисее» ас-тамах фестивальы, «Классика в горах» фестиваль, Ымай тастағы «Яблоко кӱні», «Яблочко наливное» ярмарка, «Сибирская лоза» регионнар аразындағы фестиваль паза пасхазы даа. Прайзы чыл сай иртірілчелер, ағаа хоза, оларға тӧреміл наа пайрамнар хозылып одырча. Кӧзідімге, пӱӱл «Липа чахайахтанчатханының фестивальы» пастағызын ирткен.
– Муниципалитетте хайдағ улуғ предприятиелер тоғынчалар? Оларның паза Саяногорсктың устағ-пастааның, чуртағҷыларының аразындағы хайызығлар хайди тиліпчелер?
– Саяногорскты тиктең нимес Хакасия промышленнозының ӧӧн городы тіп адапчалар. Мында хазнаның алюминий сығарызының паза гидроэнергетиказының улуғ предприятиелері орныхча. Аннаңар даа оларнаң палғалыстығ финанстардағы паза экономикадағы алызығлар ниме-ноо сығарызы секторына паза тиксі город чуртазына теелчелер.
Саяногорскта ниме-ноо сығарызынаң 100 азыра организация айғасча. Оларның иң килкімнері – «РУСАЛ Саяногорский алюминиевый завод» АО – Россияда алюминий паза алюминий сплавтарын сығарчатхан иң улуғ организация. Пуох промышленнай ачыхта «Хакасский алюминиевый завод» орныхча. «РУСАЛ САЯНАЛ» АО – алюминий фольгазының паза аннаң тимнелчеткен ниме-ноо орапчатхан материалларның иң килкім сығарығҷызы. Ідӧк мында «Инжиниринг, Строительство, Обслуживание» ООО-ның филиалы орныхча. Ол оборудованиені паза машиналарны тыхтирынаң айғасча.
П.С.Непорожнийнің адынаң Сойан-Сус ГЭС – Россияның иң килкім гидроэнергетика комплексі. Пеер Ымай тастағы гидроузел паза аны сыныхтағда тутчатхан, тыхтапчатхан «Гидроремонт-ВКК» АО кірчелер.
Ідӧк улуғ предприятиелер санына кірчелер: «Саянмолоко» – сӱтті паза аннаң тимнелген ас-тамахты сығарчатхан завод, «Отделение временной эксплуатации» АО – Хакасиядағы паза Саяногорсктағы тиксі тузаланыстағы нимес тимір чолларҷа таарлағ тартарынаң айғасчатхан организация паза пасхазы даа.
Амғы экономикада сидіксіністер пар туста, уламох аны Россиядаң тоғыр кирілген санкциялар аарсындырчатханда, городтағы предприятиелер чуртасха кирілчеткен алызығларны санға алып тоғынарға кӧнікчелер. Хайда-да тоғыс чахсы парча, хайзыларының кӧзідіглері уйан полып одырчалар.
Че полған на предприятие чылдаң чылға тилирге кӱстенче, наа оңдайлар таапча, материально-техническай базаларын чахсыландырча, наа тоғыс орыннарын тӧстепче. Таныхтирға кирек, Саяногорсктағы предприятиелер тоғынҷыларының, тиксі город чуртағҷыларының чуртас оңдайларын чахсыландырарына, инфраструктураны тилідеріне улуғ хозым итчелер. Іди РУСАЛ компания паза Саяногорсктың устағ-пастаа социально-экономическай сурығларны пӧгерінде, городтың проекттерін чуртасха кирерінде хада-пірге тӱзімніг тоғын парчалар. Завод ӱгредіг учреждениелеріне хабасча, чииттерге стипендиялар пирче, проекттерін тилідерге полысча, тоғысчыларының профессиональнай тимненіснең паза квалификация кӧдірерінең палғалыстығ сурығларын пӧкче. Ағаа хоза ол школаларның паза ортын профессиональнай ӱгредіг учреждениелернің материально-техническай базаларын нааҷылирында хабасча.
Алюминий компаниязы городта спортты тилідерге паза спорт кибірлерін хайраллирға полысча. Кӧп чыл физкультура-хазых пиктеҷең комплекс тӱзімніг тоғын парча. 1 чыл азыра РУСАЛ полызиинаң пӱдірілген спорт единоборстволарының кіні тоғын парир. Пӧгіннерде – чабых бассейнні паза пус ӧргезін пӱдірері. Чуртастың аймах кӧстеглерінҷе хада-пірге тоғыс апарчатханы сидіксіністерні тобырар оңдай пирче паза кізілернің чуртас оңдайларын чахсыландырча. Тиксі алза, прай пу предприятиелер муниципалитеттің тилізіне улуғ хозым итчелер.
– Халғанҷы чылларда хайдағ наа предприятиелер азылған?
Саяногорсктың пазы Евгений Молодняков
– Наа азылғаннарның санында – Нымырттығ поселокта «Конвейерные технологии» ООО-ның цеғы. Аның ӧӧн сығарызы Ымай тас поселокта орныхча. Амғы туста пу предприятие Сибирьдегі ниме-ноо тимнепчеткен промышленностьтың иң артых предприятиелерінің пірcі полча.
Саяногорсктағы идінҷек Владимир Андреевич Потехин Хакасияның промышленность чыындызы полызиинаң ниме-ноо сығарызын тилідіп одырча, наа садығ орыннарын тілепче, тоғыс орыннарын тӧстепче. «Саянмолоко» компания ідӧк сығарчатхан ас-тамахтың аймағын алғыдарға пӧгінче, анзына наа орыннар паза тоғынҷаң кізілер кирек.
Саяногорскта тоғыс кӧп, че специалисттер чидіспинчелер. Нинҷе-де чыл мының алнында «Саянмрамор» компания хатап тоғын сыххан. Алындағы чылларда ол городта тоғынчатхан иң улуғ предприятиелернің пірсі полған, сығарчатхан ниме-ноозынаң саблан турған.
Халғанҷы тусха Саяногорсктың промышленнозы чахсы алғыдылған. Аның тилізі экономиказын пиктирге паза наа инвестициялар кирерге полызар. Город тиліпчетсе, чуртасха паза бизнеске наа оңдайлар пирілер.
– Инвесторларға хайдағ оңдайлар тӧстелче? Хайдағ кӧстеглерҷе ӧӧнінде тоғыс апарылча?
– Саяногорсктың экономиказына инвестициялар пасха-пасха кӧстеглерҷе кірчелер. Пу кӧзідігҷе Хакасияның городтары аразында піс ӱзінҷі орындабыс. Килкім паза ортын предприятиелер ирткен чылға 7,5 миллион салковайға инвестицияларнаң тузаланғаннар. Инвестицияларның улиина инвестиция программаларын пос паза пасха чирлердең тартхан ахчаа чуртасха кирчеткен предприятиелернің паза организацияларның ӧткін хайынғаннары кӧнізінең теелче. Халғанҷы 8 чылға кӧріндіре ӧзістер полған, пу саннарның тӧбін тӱскені полғанох. Анзы килкім пӱдіріглер тоозылғанынаң паза оларны тузаланысха киргеннең палғалыстығ. Іди Хакас алюминий заводы, Нымырттығдағы Ким суғның чарҷа ибіре парчатхан каналы пӱдірілгеннер, Сойан-Сус ГЭС-та тиксі тыхтағ тоғыстары апарылғаннар, оборудованиезі алыстырылған паза аннаң пасхазы даа.
Кӧп хайығ салылчатхан кӧстеглернің пірсі – промышленностьты тилідері. Городта ниме-ноо сығарызынаң айғасчатхан аймах предприятиелер пар. Пу сфераны тилідер ӱчӱн пеер инвестицияларны тартарға, наа технологияларны тузаланысха кирерге кирек. Саяногорсктың промышленнозы инвесторларның хайиин тартча. Олар наа предприятиелер паза тоғыс орыннарын тӧстиріне ахча позыдарға тимделер.
Ікінҷі, уғаа кирек кӧстег – туризмні тилідері. Саяногорсктың чир-чайааны уғаа сіліг. Аны тағлар паза суғлар ибірче, аннаңар пеер туристтер хынып кил парчалар. Мында чазағ алай велосипедтіг чӧрерге, тағларға паза хайаларға сығарға, палыхтирға, аңнирға чарир. Саяногорскта тархын паза культура ис-пайы пар. Олар аалҷыларға ідӧк чапсых поларлар. Туризмні тилідер ӱчӱн наа гостиницалар, рестораннар, турист чолларын паза пасха даа нимелер тӧстиріне инвестициялар кирек. Пӱӱнгі кӱнде муниципалитетте 2 инвестиция проекті чуртасха кирілче: 2022 чылдаң – «Парк активного отдыха «Тортуга», 2023 чылдаң – «Парк культуры и отдыха «Изербель». Пу кӧстегні тилідер ӱчӱн Саяногорсктың туризм объекттерінеңер чонға, килкім инвесторларға чоохтирға кирек.
– Кічіг паза ортын бизнес хайди тиліпче? Хайдағ полызығлар пирілче?
– Саяногорскта 1703 кічіг паза ортын бизнес субъекті тоғынча. Оларның кӧбізі – пос идінҷектер. Хакасияҷа налог службазының искіриинең, муниципалитетте 2627 пос киреенең айғасчатхан кізі санға алылтыр. Пӱӱнгі кӱнде Саяногорсктың кічіг паза ортын предприятиелерінде 7,5 муң азыра кізі істенче.
Кічіг паза ортын бизнес предприятиелеріне хабазар пӧгіннең Саяногорскта «Саяногорск муниципальнай пӱдісте кічіг паза ортын идінҷектернің тилізіне хабазарының ӧӧн кӧстеглері» программа чуртасха кирілче. Пеер регион ведомстволарынаң, бизнеске паза идінҷектерге хабасчатхан институттардаң ахча тартылча. Мындағ оңдайнаң 31 миллион салковай кирілген. Саяногорсктағы идінҷектер «100 лучших товаров России» марығда республика синінде чыл сай араласчалар. Муниципалитетте кічіг паза ортын бизнес субъекттерінің алнын алчатхан организация тоғынча – Хакасияның кічіг паза ортын бизнес идінҷектері пірігізінің Саяногорсктағы пӧлии. Ідӧк Хакасияның идінҷектерінің правозын хайраллирынҷа уполномоченнай кізізінің полысчызы тоғазығлар иртірче. Кічіг паза ортын идінҷектерге хабазар пӧгіннең Хакасияның тиліс чыындызынаң хада-пірге тоғынардаңар чӧптезіг тимнелген. Аны хоостыра оларға чӧптер пирілче, ӱгредіг апарылча.
Таныхтирға кирек, кічіг паза ортын бизнес субъекттері ирткен чылда 47 миллион салковай налогтар тӧлеп салғаннар. Саяногорсктың устағ-пастаа оларға тилир прай оңдайлар пирерге кӱстенче.
Сомнар Саяногорсктың официальнай сайтынаң
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Чоохтасхан Татьяна Кыштымова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
