Алнынзар – iзестіг хаалағнаң
10.07.2024
Хабарлар
Елена Егорова фермер Оксан Гусейновтың хониинаңар чоохтапча
Тиліс чолынҷа. Хайди чуртапча Хакасияның Ағбан пилтірі аймаа? Пу наада Ағбан пилтірі аймаанҷа ирткен пресс-турда пу сурыға нандырығ пирілген
Кізілер – аймахтың ӧӧн ис-пайы
Мындағ хыйғынаң Ағбан пилтірі аймааның пазы Елена Егорова хандых айының 27-ҷі кӱнінде республика хабарҷыларына пресс-тур иртірген. Ол Ағбан пилтірі аймаана 100 чыл толчатханына чарыдылған. Позы пайрам орғах айының 17-ҷі кӱнінде алғым таныхталар. Пу пір чӱс чыл аразына аймахтың тархынын аның чуртағҷылары пӱдірген: олар, аймах-пасха предприятиелерде тіспен істеніп, экономика тилізіне позының хозымын иткеннер, ӱгренгеннер, сӧбіре тӧстееннер, пала тӧрідіп, чонға хосханнар. Чылдаң чылға іди полған. Чоохтирға кирек, кізіні, аның тоғызын аарлиры, чуртас оңдайларын чахсыландырары – республиканың даа, хазнаның даа ӧӧн кӧстее! Анзы 2030 чылға теере тиліс стратегияларында даа таныхтал парған.
– Аймахта чуртасха кирілчеткен проекттер прай чонға иділче: школалар, ФАП-тар паза амбулаториялар пӱдірілче, чоллар нааҷылалча, наа предприятиелер азылча, оларнаң хада наа тоғыс орыннары тӧстелче, ибіркі чирлер иптелче! Кізі прай пу киректернің пастағҷызы, тӧстегҷізі полча. Аннаңар аның хозымы ідӧк турыстыра паалаларға кирек. Аның ӱчӱн аймахта иң аарластығ сыйых тӧстелген: «Ағбан пилтірі аймааның аарластығ чуртағҷызы». Оларның сомнарын хысчаң алынҷа орын тимнелче. Аймах чуртағҷылары матырларны омазынаң пілерге киректер, – таныхтапча Елена Владимировна.
Хабарҷылар аның устағҷы тоғызынаңар нинҷе дее сурығ пирзелер, че аймах пазы прай тоғыс ӧменең иділчеткенін таныхтап турған. Ӧме чох устағҷының тоғызы даа кӧрінмесчік. Ынағ, пір сағысха, пір салтарға тоғынарға тимде ӧме – Елена Егорованың поғдархазы. Аның полған на кізіні аарлап пілчеткені чоох алысчатханында кӧрінген. Аймах пазы идінҷектернең, олаңай тоғынҷыларнаң даа улуғлазып чоохтас турған.
Пос ас-тамаа
Аймахтағы ас-тамах сығарчатхан предприятиелерде улуғ алызығлар парчаттыр. Анзын хабарҷылар, «Вкус» ООО-ның колбаса тимнеҷең цеғында пол киліп, піліп алғаннар. Предприятие колбасалар, ит консерваларын паза соох чей сығарча.
– Ікі чыл мының алнында піс пу заводты тоғындырғабыс, – чарытхан «Вкус» ООО директоры Андрей Колесников. – Предприятиезер наа тиріг алылған, пістің ӧрінізібіске, хатығластар алында аларға маңнанғабыс. Тоғыс ай аразына завод тимге сыххан. Чің иттең ысталған колбаса ӱр тимнелче, 40 кӱн. Айда 500 тонна колбаса сығарылча. Пӱӱл ідӧк ісчең суғлар сығарып пастаабыс.
Пуох предприятие Ағбан пилтіріндегі хус фабриказын садызып алған. Прай саринаң иргілен парған фабрика наа ээлернің холына пӱӱл часхызын на кірген. Азынада паалағ иділгенде, предприятиенің тоғызын нааҷылирына ахча хай-хай асхынах хозары кӧрілген. Че тирең істезіг иткенде, пілдістіг полған: фабрика ис-пайы, тиріглері паза техниказы саңай хомай синде. Андрей Колесниковтың таниинаң, олар холларын тӧбін тӱзірбинчелер. Ікі чыл аразына фабриканың тоғызын наа синге кӧдірерге тимделер.
Хабарҷыларға, нымырха сала кӱннің нимес алчатхан чуртағҷыларға, тізең, пілерге хынығ полған, хайда фабриканың нымырхазын садызып аларға чарир.
– Фабрика сығарчатхан нымырха, айда ікі миллионҷа, Хакасияда асхынах садылчатханын піліп алғанында позыбыс таа хайхап парғабыс, – чарытхан предприятиенің наа ээзі. – Ӧӧнінде нымырха Сибирьдегі федеральнай округтың пасха регионнарынҷа тарадылчаттыр. Аннаңар піс позыбыс алнында пӧгін турғысчабыс: Хакасияның чырғалынзар сығарға. Сағам фабрикада садығ туразын азыбысхабыс. Анда нымырхадаң пасха, ідӧк «Вкус» ООО-ның колбасалары паза cоох чейі садылар.
Соох чейдеңер алынҷа чоохтирға кирек. «Шаманчай» аттығ сыхчатхан чей чирібістегі чей оттардаң тимнелче: киик одынаң, адай тунҷуғынаң, липадаң, тергенектең, ідӧк мята паза мелисса хозылча. Чейге аймах витаминнер хосчалар. Андағ оңдайнаң полған на чейнің позының кӱзі пӱт парча.
– Чей тимнир сағыс олаңай ла тӧрібеен. Мин палама, ол спортнаң айғасча, хазиина хорғыс ағылбинчатхан, че кӱс пирчеткен оттар тілеем. Салтарында ӱс аймах чей пӱт парған: мята-мелисса, адай тунҷуғы-липа паза саган-дайля (тергенек), – чарыт пирген Андрей Колесников.
Ниме алча Ағбан пилтірі аймаа пу ікі предприятиедең? Пастағызы Хызылчар крайында санға алылған полтыр. Ағбан пилтіріндегі цехтаң пасха, Новосибирскте, Хызылчарда паза Хызылда цехтар пар, че ӧӧн сығарыс Ағбан пилтірі аймаанда орныхчаттыр. Предприятиенің позының мал сохчаң цеғы пар. Малны орындағы фермерлердең садысчалар. Сосха паза таңах иді ле фабрикалардаң алылча. Тиксі алза, предприятие парысха налогты Хызылчар крайына тӧлепче, НДФЛ-ны – Ағбан пилтірі аймаана. Хус фабриказын, тізең, Ағбан пилтірі аймаанда санға турғызарға чарадылған, аннаңар прай налогтар аймахта паза республикада халар. Анзы – Хакасия правительствозының паза Ағбан пилтірі аймаа устағ-пастааның чӧптезіглер салтарлары.
Чир тамаа чирі
Ағбан пилтірі аймаа республикада чир тамааның 90 %-ін ӧскірче. «Борщха прай чир тамаа Ағбан пилтірі аймаанда ӧскірілче!» – таныхтапча аймах пазы Елена Владимировна. 2023 чылның салтарларынҷа аймахта яблах 223 гектарда ӧскірілген, 2400 тонна чыылған, прай Хакасияда яблах 353 гектарда ӧскірілген, 3696 тонна алылған. Андағ оңдайнаң яблахтың 64,9 %-і Ағбан пилтірі аймаанда ӧскірілген. Чир тамаа кӧп арах ӧскірілче: республикада – 394 гектарда, Ағбан пилтірі аймаанда – 365 гектарда. Хакасияда 2023 чылда чыылған 10306 тоннаның 9734 тонназы алай 94,4 %-і Ағбан пилтірі аймаанда ӧскірілген.
Ікінҷі чылы Тазоба аал кистіндегі чирлерде чир тамаан ӧскірерінең айғас парча фермер Оксан Гусейнов. Чуртас тооза даа чир тамаанаң айғас салған ирен чир тамаан ӧскірерінҷе кресен-фермер хониин тӧстеп алған. Наа хоныхты тилідерге республика грантын алған. Ол ахчаа хаҷан-да тастал парған чирлер иптелген, техника алылған. Пір хырада яблах ӧсче, пірcінде – капуста. Хандых айы тоозыларына чир тамаа ӱӱл парған турған. Прай тоғыстар ӧнетін тиріглернең толдырылча, аннаңар хоныхта кӧп тоғынҷы саналбинча. Олар часхы-кӱскӱзін не алылчалар. Чир тамаан чыыр тусха иң кӧп 35 кізі алылчаттыр.
– Гусейновтың хонии аймахта иң чахсы хоныхтар санына кірче. 2023 чылда 28 гектардаң 7000 центнер яблах чыып алған, гектардаң – 250 центнер. Чир тамаа прай 29 гектарда одыртылған, 14730 центнер ӧскірілген, гектардаң 507,9 центнер сыххан, ол санда капуста 12 гектарда 6960 центнер алылған, гектардаң – 580 центнер; свекла – 5 гектардаң 1950 центнер, гектардаң – 390 центнер; морковь – 12 гектардаң 5820 центнер, гектардаң – 485 центнер. Пу чир тамаа Хакасияа ла нимес, ідӧк Хызылчар крайының ӱстӱнзархы аймахтарына чидер, – искір пирген аймахтың чир-чайаан ис-пайы, ибіркі чир-чайаанны хайраллирының, аал хонии паза ас-тамах устанызының пастығы Владимир Глухенко.
Тазоба кистіндегі чирлерзер суғ каналлары тартылған, аннаңар чир тамаан ӧскірерге уғаа килістіре чирлер. Трактор каналдағы суғнаң яблах паза чир тамаа ӧсчеткен хыраларны суғлап турча. Каналларны фермер позыох арығлап алған.
Че аймахта чир тамаанаң пасха ідӧк мал ӧскірерінең айғасчалар. Андағ фермерлернің пірсі – Аркадий Бондаренко. Аның хонииның чирлерінзер мал пойли кір чӧрбинче. Хыра-чазы ибіре улуғ нимес токтығ сиден тартылған. Фермернің сӧстерінең, кізілер, хайдағ эмектер тартылғанын пілерге хынып, аны тут кӧрче осхастар, анаң, токка саптырып, оортах атыхчалар. Аннаңар амды искірігліг чардылар турғызылған. Ток кӱзі улуғ нимес, малға ол хорғыс ағылбинча, че сиденге чағын пас чӧрерге пирбинче.
– Аал хониинаң айғазарға хазна хабазии киректелче, ол тузында читірілген сылтаанда фермернің салтары пар, – чарытхан Елена Владимировна.
Аркадий Викторович пастап аал хониинзар килгенде, пос кӱзінең тоғынған. 150-ҷе гектар аал хонии чирлері полған, техника пар полған.
– 2020 чылда пастағы грантты наа ла тоғынып пастапчатхан фермерге чіли пиргеннер, – чарытхан фермер ирен. – Чахсы салтарлар кӧзідерге кӱстенгем. Пӱӱл Хакасияның аал хонии паза ас-тамах министерствозы сӧбіре фермазын тилідеріне грант пирген. Грант ахчазына хоных ікі трактор, тырбос паза от сапчаң тиріглер алып алған. Прай техника паза тиріг Беларусьти. Аның полызиинаң піс часхы таарығ тоғыстарын ниик тоозып алғабыс. Алғызым читірчем Владимир Герасимовичке, ол пісті алнынзар тибіретче тирге чарир. Прай ӱлгӱ органнары удур парчалар.
Аннаң пасха, фермер республика хабазиинаң мал сохчаң цех турғызып алған. Цех пӱдіриине ле 4,3 миллион салковай субсидия пирілген. Ол модульдаң пӱтче, аннаңар табырах турғызылча. Тимге сығарылған цехта тӱрчедең пос малын соғып пастирлар, анаң хости ааллардағы чуртағҷыларның малларын даа ал турарлар. Хоных хой ӧскірерінең айғасча. Тиксі алза, 1,5 муң азыра хой саналча, ол санда 800-че пас ине хой полар. Фермер пос хониинда туралар турғызып алған. Пірсінде сӧбірезі чуртапчатса, ікінҷізінде – тоғынҷылар. Фермада прай пис кізі істенче, ол санда позы, хоных ээзі.
Хой хазаалары ипти пӧліл парғаннар: хой туупчатхан тусха ине хойларнаң хурағанахтарға кӧрілген пір хазаа пар. «Бэби-бокс» тіп адапчалар аны.
– Хой хурағанағынаң хада мында пастағы кӱн тудылча. Олар удур-тӧдір кӧнік парзалар, чиит хойлар хурағаннарына сала ӱр дее кӧнікчелер, пис ине хойға кӧрілген хазаазар кӧзірілчелер, анаң – 10 ине хойға, анаң – 20 хойға, – хазааларын кӧзідіп, чарытхан Аркадий Викторович. – Полған на пӧлікте от паза сула салҷаң орыннар кӧріл парған.
Пресс-тур тузында хоныхта хойларны хырығып пастабысханнар. Хырығыбызып, оларны сах андох креалинде чууп турғаннар. Ікінҷі чылы хойларны хости хазналарның чуртағҷылары хырығарға кил парчалар. Хой тӱгін Ағбан пилтірі аймаандағох предприятие садысча.
Чонға – школалар, культура туралары
Хайди ӱстӱнде таныхталған, аймахта чуртағҷылар пастағы орында турча. Пірдең, Ағбан пилтірі посёлок таа, аймахтың илееде ааллары республиканың ӧӧн городы хости орныхчатханда, халғанҷы чыллар аразына ла чуртағҷылар саны пис муң кізее хозыл парған паза 46 муң чуртағҷаа чит парған. Анзы чуртас оңдайларын уламох тилідерге киректепче.
Хабарҷылар Чапаев аалдағы наа школаны кӧріп алғаннар. Аның ӱс хадылында пол килгеннер. Чапаев аал Ағбан городнаң хада пір хырығлығ, аннаңар чирде чуртирға сағынчатханнар удаа пу аалны тӧреміл чурт орнына таллапчалар. Салтарында палалар даа саны хозылча. Писче чыл Чапаевте 250 орынға кӧрілген школа тоғын парир, че пеер 700 азыра олған чӧрче. Пілдістіг, орын чидіспинче. Пӱӱл Россия президенті школаларны паза олған садтарын тиксі тыхтирынҷа программаа хоза ахча позыдарға чахаан. Ағбан пилтірі аймаа пу программаа Чапаевтегі иргі школаның туразын киріп алған. Республика ӱлгӱлері ідӧк матап хабасханнар. Салтарында пӱӱнгі кӱнде иргі школада тиксі тыхтағ тоғыстары апарылча. Школа директоры Ольга Никонорованың искіриинең, олар пу турада улуғ класстарға кабинеттер азарға пӧгінчелер.
Пресс-турға ідӧк Чапаевтегі олғаннарға пӱдірілген ачых кирілген. Ол «Любава» садығ туразынаң тоғыр чол кизіре, Тазоба суғ хазында орныхча. Аннаң пасха, пуох саринда суғ кизіре тахта пӱдірілiп, чол салылған. Ол аалның ікі пасха чарында чуртапчатханнарны палғалыстыр салған.
Iдӧк хабарҷылар Ағбан пилтіріндегі наа азылған спорткомплекстің тоғызынаң танысханнар, Зеленай аалда «Культура» нацпроектче тиксі тыхталчатхан «Колос» Культура туразын кӧріп алғаннар паза Салбых кӱргенінде, Ағбан пилтірі аймааның иң танығлығ археология ис-пайы орнында пол килгеннер.
Сом Ағбан пилтірі аймаа устағ-пастаани
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Наталья Сюптерекова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
