Кічігдең сығара кибірлерге ӱгретчелер
17.07.2024
Хабарлар
Жумабаевтер сӧбірезі Владимир Штыгашевнең хада
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Пістің республикада аймах тілліг чоннар пілізіп, ынағлазып чуртапчалар. Полған на чонның позының кибірлері, чуртасха кӧрістері, че Хакасияда олар прайзы пір ӧменең тудынарға кӱстенчелер. Пӱӱнгі сығарыста Хырғыс чирінең килген Марс Жумабаевнең паза Гулдана Тойгонованаң таныстырчабыс
Марс Садыралиевич Хырғыс Республиканың Таш-Кумыр городынаң. Ол 2001 чылда, школа тоозыбызып, Кыргызстанның национальнай университедінің чоннар аразындағы хайызығлар факультедінзер ӱгренерге кіріп алған. Анда ахча ла тӧлеп ӱгренерге оңдай полған. Че Марс толдыра нимес сӧбіреде ӧскен, аны паза хыс туңмазын іҷезі чалғызан ӧскірген. Аннаңар пір чыл ӱгренген соонаң ағаа ӱгредиин тастабызарға киліскен. Ол, тоғынып, іҷезіне полызып пастаан. Гулдана Рысбаевна ідӧк Хырғыс чирінең килген. Ағбандағы чырғалда садығҷы полған, туғаннарына садығ идерге полысчаң.
Таныхтирға кирек, Хакасияда аймах чоннарның сӧбірелері илееде, че пу хырғыс сӧбірезі минің хайиимны тартхан. Марс Жумабаев – ӧткін тудыныстығ кізі, аннаң аймах мероприятиелерде тоғазарға киліс парча. Ол Хакасиядағы «Менин Кыргызстаным» халых пірігізі устағҷызының орынҷызы полча. Ағаа хоза, Марс паза Гулдана кӧп палалығлар, алты пала ӧскірчелер. Хоных хонғаннаңар паза оларның чуртазынаңар сӧбіре пазынаң чоохтазып алғабыс.
– Марс Садыралиевич, хайди іди киліс парған, тӧреен-ӧскен чиріңердең пасха хазназар кӧзіп чуртапчазар?
– Чиит туста арғыстарымнаң хада Россияның ӧӧн городы Москвазар тоғыс тілеп парғабыс. Анда пірее ікі айҷа, чуртап, тоғынғабыс, че кӧңнібіске кірбеен. Город улуғ, прайзы маңзырағда чуртапча, ағаа хоза, тоғынған чирде ахча хомай тӧлееннер. Пасха чирдең килгеннерні, тоғындырып, алаахтыр салҷаңнар, ахчаны читіре тӧлебеҷеңнер. Таныс хырғыс Хакасиядаңар чоохтап пирген, мині хада парарға хығырған. Ол уғаа сіліг паза истіг республика, ағаа хоза, анда хырғыстар илееде чуртапчалар теен. Іди 2004 чылның азығ айы наа ла пасталғанда поездтіг Ағбанзар читкебіс. Сынны чоохтаза, пастағызын мында кӧңніме кірбеен. Піс иң соохтарда пеер читкебіс. -37 градус соох полған. Мин Москвазар нандыра парар сағыс тутхам, че ӱр нимеске «1000 мелочей» садығ туразынзар грузчик поларға кірібіскем. Часхызына теере тоғын салғам, халба теерҷең тус читкенде, тайғазар тоғынарға парғам. Анаң чистектер пар сыхханнар, іди кӱскее теере тайғада пол салғам. Тайғазар тынанарға пар килерге чахсы, че анда ӱр полза, майых парчазың, анда тоғынарға сидік нооза. Ағаа хоза, пір хати абаа тоғасхам, аннаңар хорғыстығ пілдірген. Абалар ачын аңнар нооза. Ағбанзар киліп, «Веста» базада люстралар садығҷызына кіріп алғам.
– Хонғаныңарнаң хайди танызып алғаннаңар чоохтап пиріңер.
– 2003 чылда кӱскӱзін хайдағ-да ӱлӱкӱнде піс Гулдананаң танызып алғабыс. Чоохтасханда, ол минӧк чіли Хырғыс чирінің ӱстӱнзархызынаң полтыр. Пістің тӧӧй таныстар пар полтыр, іди чоох-чаахнаң одырып, чахсы пілізіп алғабыс. Таныхтирға сағынчам, Гулдана кӧңніме кірген, ол пасхаларына тӧӧй полбаан. Пістің кӧӧленіс оды тӧреен.
Хомзынысха, 2004 чылда мин машиналығ саайға кір парғам, оорхам сындыр салғам. Ермаковтағы имнег туразынзар кір парғам. Анда мағаа хирург Олег Алексеевич Колосов операция идібіскен. Чахсы специалист, орта операция идібізіп, мині азахха «турғызыбысхан». Ол имҷее улуғ алғызымны читіргем. Имнег туразында ӱс ай чатхам. Хакасияда минің туған-чағыннарым чоғыл, аннаңар имнег туразынзар килҷең кізі дее чох полған. Гулдананаң хоных хонғалах полғабыс, че, іди дее полза, ол минзер сыбыра кил парҷаң. Татхыннығ чиис тимнеп килҷең алай киректелчеткен ниме-ноо ағыл пирҷең. Сынны чоохтаза, мин хонғаныма аның ӱчӱн улуғ алғызымны читірчем. Ол неделяда ікі хати Ағбаннаң таксиліг Ермаковсксар кил парҷаң. Аның іди хайығ салғаны, минің ӱчӱн сағыссырааны чӱрееме чатхан, аның ӱчӱн ағаа улуғ алғыс паза улуғлас пол килген. Сидік туста паза кізі чирінде мағаа хабазығ пирген ӱчӱн ағаа алғызым читірчем. Минің чир-суғҷыларым, пістің диаспорадағылар, ахча чыып, мағаа имнер алғаннар. Ол туста минің паспорт паза регистрация пар полған, че гражданством чох полған, аннаңар мағаа ахчаа имненерге киліскен. Имнег туразынаң сығып, чирімзер парыбысхам.
– Хайди кӧӧленісчеткен хыснаң тоғасхазар?
– Ол туста пістің сотовай телефоннар чох полған, аннаңар удаа чоохтаспаҷаң полғабыс. Мин тоғынмин турғам, имненгем. Гулдана почтадаң сығара Кыргызстанзар чоохтазығлар чахып турған. Минің ибде телефон чох полған, аннаңар хонҷыхтарзар сығдыратчаң, іди чоохтазып алҷаңмыс.
2005 чылда, хазиим тыып парғанда, мин Хакасиязар айланғам. Тоғысха кіріп алғам. Гулдананаң хоных хонарға чӧптезібіскебіс, пір чыл той идерге ахча чығабыс. Анаң 2006 чылда орғах айында чир-суубыссар той идерге парыбысхабыс. Аны чоныбыстың кибірлеріне тудынып иртіргебіс.
Иң пастағызын кибір хоостыра чарас иртче, минің іҷем, туған-чағыннарым хыснаң паза аның іҷе-пабазынаң танызарға парғаннар. Хысха алтын ызырға кизіртчелер, анзы хыс ирге парчатханын таныхтапча. Хыстың кізілеріне хой тіріге сыйлап пиргеннер, андох хыстың ӱчӱн хайдағ калым пирерінеңер чӧптезібіскеннер.
– Хайдағ калым пирерге чӧптезіп алғаннар?
– Калым 50 муң салковай тӧлирге чоохтас салғаннар. Ідӧк хызымның іҷезіне, Гулдананы іҷе сӱдінең азыраан ӱчӱн алғызымны читіріп, тӧрт хой, пір пызо паза 100 кізее плов тимнирге киректелчеткен ас-тамахты.
Пирілген калымны хыстың іҷе-пабазы чииттерге пир салча. Ол хыстың ӱлӱзі полча. Чииттерге прай ол ниме-ноо паза аалҷылар сыйлаан ниме-ноо пиріл парча. Туғаннар, чӧптезібізіп, сыйыхтарны ахчанаң пирчелер. Амғы туста іди итчеткені чахсы, чииттер киректелчеткен ниме алып алчалар.
Той соонаң іҷемде ӱс ай чуртаабыс, анаң Хакасиязар айланғабыс. 2007 чылда хонғанымнаң Россия гражданствозын алып, ЗАГС органнарында хоныхты пічікке киргебіс. Аны танығлығ иртірбеебіс, олаңай пічіктерні ле иптебіскебіс, тойыбыс ирт парған нооза. Аннаңар таныхтабаабыс таа.
– Сірер кӧп палалығзар, олар хаҷан тӧрееннеңер паза нименең айғасчатханын чоохтап пиріңер.
– Тун хызыбыс Аэлита 2007 чылда тӧреен. Ол тун палабыс, аннаңар, хонғаным мағаа сығдырадып чоохтаанда, мин андағ хабарға ӧрін парғам. Хызым иирде сигіс часта тӧреен. Мин, садығ туразынзар парып, шоколад конфеттерін, торт, шампанскай паза коньяк алып алғам. Ипчіме паза имҷілерге чахайах садызып, пала тапчаң туразар читкем, че мині ипчімзер кирбееннер. Мин сурынғанда, имҷіні ле хығыр пиргеннер. Ол мағаа, хонғанымны паза паланы ибзер позытчатса, шоколад паза чахайахтар ағыл килерге чарир, амды ибзер парыңар теен. Сыйыхтарны аларға ынабаан, че мин хайдар оларны идем, артыс салғам. Ӱс кӱн пазынаң оларны ибзер позыдыбысханнар.
2008 чылда пістің Бекболсун оолғыбыс тӧреен. Палалар тӧреенінеңер пічіктерні итірерге мин чӧрчем, хонғаным кічіг паланаң ибде полча. Пічікті тимнепчеткен ипчі, минзер кӧрібізіп, чоохтанған: «Хайдағ-да таныс аттар. Мин сірерге ӱр ниместе пічік пасхам, арса?» Минзер пахлапча. Мин кӱлімзіреп ала теем, ирткен чылда минің хыс тӧреен, сірерде полғам. Пӱӱл оолғым тӧреен. Ол, мині сағысха киріп, кӱлімзіреен. Палаларға паза піске хонғанымнаң пик хазыхтығ поларға алғаан. Анаң 2011 чылда пістің Аэлина хызыбыс тӧреен, пічіктер итірерге парғанымда, олох ипчі пічіктер тимнепче, мині кӧр салғанда, кӱлімзірепче. Танып салған, миннең чоохтазып алған. Ол іди пала таапчатханына хайхаан. 2015 чылда, Аруке хызыбыс тӧреен соонаң, пічіктер тимнирге парчатханда, мин ол ипчее улуғ коробка конфеттер алып алғам. Ізенгем, ол ипчінең тоғазарбыс, сыйлап пирерге сағынғам, че, хомзынысха, ол анда тоғынминчаттыр. Чапсых полҷаң, тоғазып, ол тоғынҷынаң чоохтазып алчадарға. 2018 чылда Аиша хызыбыс паза 2021 чылда Эмир оолғыбыс тӧрееннер.
– Сірер мыннаң мындар сӧбіре хозарға сағыс тутпинчазар?
– Сағыс тутчабыс. (Кӱлімзірепче. – Авт.) Хонғаным хатабох азах аар чӧрче. Минің кӧрізімнең, Худай нинҷе пала пирче, ол син полар.
– Палалар нименең айғасчалар?
– Пістің палаларыбыс Ағбандағы 24 номер школада ӱгренчелер. Палалар ӱгреніске тартылчалар паза пілістер аларға кӱстенчелер. Улии Аэлита 10-ҷы классты тоозыбысхан. Кічігде теелбек паза хоосчы кружоктарына чӧрген. Амды ол іҷезінің полысчызы, кічіг туңмаларын кӧрерге, оларнаң айғазарға полысча. Бекболсун пӱӱл 9 класс тоозыбысхан. Ол мағаа тӧӧй, ӧткін тудыныстығ паза халых чуртаста аралазарға тартылча. Аның кӧңніне спортнаң айғазары кірче, ол волейболнаң, айкидонаң айғасча, ӱр ниместе дзюдо хайиин тарт сыххан, аннаң даа айғазар сағызы пар. Аэлина ідӧк ӧткін, школадағы кружоктарға, секцияларға чӧрче. Аруке теелбек саларға хынча, пӱӱл кӱскӱзін «Ынархас» теелбек салҷаң ӧмезер чӧрер.
– Сірер постарыңар нименең айғасчазар?
– Мин Ағбандағы ӧӧн чырғалда істенчем. Пістің хонғанымнаң анда пӧріктер сатчаң орын пар. Пастағызын мин идінҷек чіли пічіктерге кирілгем, амды хонғаным идінҷек полча.
– Марс Садыралиевич, Сірернің сӧбіреңер хазна хабазығларынаң тузаланча ба?
– Я, пістің сӧбіре кӧп палалығ полча, аннаңар ол категорияа кірчеткен сӧбірелерге кӧрілген хай пірее хабазығларнаң тузаланчабыс. Кӧзідімге, палаларға кӧрілген пособие пирілче. Ол піске 100 процент пирілче. Палаларны школаа тимнирге кӧрілген ахчаны піс ідӧк алчабыс. Город істіндегі автобустарда чӧрерге льгота пирілче, олған садынзар теес чох алып алчалар. Пістің сӧбіре кӧп палалығдаңар, Зелёнайда чир участогы тикке пирілген. Анда кізілер пӱдірінминчелер дее, аннаңар андағы чир участогын садыбызып, Асхыссар парчатхан чолның 11-ҷі километрінде чир садызып алғабыс. Анда читіре пӱдірілгелек тура турча. Чахсы сіренібіссе, килчеткен чылда кӧзербіс, неке. Тура пӱдіриине іҷе капиталын позыдыбысхабыс, регион пирчеткен іҷе капиталын хоратхалахпыс.
– Хырғыс чонының хайдағ национальнай ӱлӱкӱннерін Сірер мында сӧбіренең таныхтапчазар?
– Піс киртініс хоостыра исламға кірчебіс, аннаңар мусульманнарның ӱлӱкӱннерін таныхтапчабыс. Курбан байрамда, хой соғып, тайығ салылча. Андада хойны ӱс чара чарчалар. Пастағы чардығы хызылчатханнарға, чуға чуртапчатханнарға пирілче, ікінҷі чардығын туған-чағыннарға пирчелер, ӱзінҷі чардығы пос сӧбірезіне халча.
Ураза ӱлӱкӱн ол Рамазан айы тоозылғанына чарыдылча.
Ак-калпак 5 кӧрікте таныхталча, Пӧрік кӱні пол парча. Піс аны сӧбіребіснең таныхтапчабыс. Мин, чир-суубыссар чӧргенде, национальнай пӧріктер садызып алғам. Палаларым ундубазыннар паза пілзіннер, хайдағ пӧріктер пістің ӧбекелерібіс кис чӧрҷеңнер. Постары даа оларны кисcіннер.
Пістің сӧбіреде сыбыра хырғыс чоныбыстың тӧрт ӱлӱкӱні таныхталча. Піс хонғанымнаң чоныбыстың кибірлерін палаларыбысха читір пирерге кӱстенчебіс.
– Сірернің сӧбіреде постарың тӧстеен кибірлер пар ба?
– Хонғанымнаң палаларны кічігдең сығара чуртастың ӧӧніне кӧніктірчебіс. Улуғларны улуғлирға, кічіглерге хынарға, оларны хыйыхтабасха ӱгретчебіс. Хаҷан даа іҷе-пабаларын улуғлирға, ибіркілерге чахсынаң хайарға. Амғы тустағы чииттерні, пістең ӧсчеткен палаларыбысты орта тудынарға ӱгрет салзабыс, таңдағызына сағыссырабасха чарир. Анзын полған на іҷе-паба сӧбіреде хайыға саларға кирек. Ідӧк иркеҷектерібісті пасха чоннарның кибірлерінең таныстырчабыс, оларны улуғлирға ӱгретчебіс. Андада ла аймах чоннар пілізіп, ынағлазып чуртирлар.
Сом сӧбіре архивінең
(Хакасия правительствозының, национальнай паза территориальнай политика министерствозының полызиинаң сығарылған)
Автор :
Чоохтасхан Наталья Тюкпеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
