Хакас тілліг, орыс омалығ финн
31.07.2024
Хабарлар
Ӱс чул чуртағҷызы Владимир Ханнинен
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Пасха чоннарнаң тиңнестірзе, Хакасияда финнер асхынах, тиксі Россияда даа олар кӧп ниместер. Асхыс аймаандағы Ӱс чул аалда финнернің пір сӧбірезі чуртапча. Сӧбіре пазы Владимир Ханнинен
«Ӱс чулдаң артых чир таппаам»
Аның пабазы финн, іҷезі орыс. Че ол позын хакасха санапча. Итсе-де, Владимир Эйнович пу аалда чалғыс финн нимес. Ӱс чулда аның улуғ паза кічіг харындастары чуртапчалар. Ханниненнер мында, Хакасияда, тӧрееннеңер, орындағы олған-узахнаң хада ӧскеннеңер, мындох школаа чӧргеннеңер, амды пуох аалда улуғланчатханнаңар постарын сын хакасха санапчалар.
Чазырбин чоохтаза, Владимир Эйнович хай пірее хакастардаң артых чоохтасча. Хайди ол сағысха кирче, аның пасталығ класстар ӱгретчізі, синің омаңны кӧрбин иссең, тоң хакас кізі чоохтасча сағын парарға чарир тіп ағаа хаҷан-да чоохтаан полтыр.
Тиксі алза, Ханниненнер алты харындас-пиҷе. Ӱc оол, ӱс хыс. Олар мында, республикада, паза Хызылчар крайында чуртапчалар.
Владимир Эйнович хонғаны Виктория Николаевнанаң тӧрт паланы азахха турғысханнар. Сӧбіре пазы ӱр чыллар аалдағы пилорамада істенген, рамщик полған. Палалар ӧсчеткенде, хорадығлар кӧптең кӧп ле пол сыхханнар. Ол, пасха регионнарзар парып, вахта оңдайынаң тоғынып пастирға чаратхан. Студент палаларын ӱгредерге, азырирға кирек полған нооза. Тоғыс хоостыра ол прай хазнаҷа чӧр салған. Монтажник полып тоғынған.
– Я, вахтада чахсы ахча тоғынып алчазың, сӧбіре хызылбинча. Че олох туста палалар ӧс парыбысханын сизінмин халғам. Олар школада ӱгренгенін, пастағы чидіглерге читкенін, ачырғастарын кӧрбеем. Амды пістің пір ле студент халды, кічіг хызыбыс Барнаулда имҷее ӱгренче, пӱӱл пастағы курсты тоосты. Амды аны ӱгредерге кӱстенчебіс.
Сала ниик полыбысханда, чорыхтарға чӧрерін тохтатхам. Аалдағы модульнай котельнайзар кочегарға кіріп алғам. Школаа, интернатха, олған садына, клубха, контораа чылығ таратчам. Вахтанаң аймах регионнарҷа чӧріп, Ӱс чулдаң артых чир таппаам. Асхысты даа, Ағбанны даа алып алза, кічіг чирімдегі осхас татхыннығ суғ чоғыл, – тіпче ол.
Ыраххызар чӧріп тоғын турғанда, сӧбірее мал-хусты илееде хызырарға киліскен. Ипчее чалғысхан аар нооза. Тоғынарға, палалар соонҷа кӧрерге, малларнаң айғазарға кӧп тус кирек. Улам хысхызын. Амды Ханниненнер хатап хоныхты кӧдірерге пӧгінчелер. Мал-хустаң пасха, олар ідӧк аарлар тутчалар.
– Аарларнаң айғазарға чӱреем матап чатча. Совхоз тузында минің арғыстарым совхоз пасеказында тоғынғаннар. Мин армия соонаң полғам. Оларға полызарға удаа чӧрҷеңмін. Тоғысха тартыл парыбысхам. Хынығ пілдір парған. Аарларның хылиин, чуртазын істес сыххам. Оларны хайди ӧскірерге ӱгренгем. Андада аарларнаң айғазар сағыс кірген мағаа. Аннаң сығара пу тоғысты тастабаам. Ибде аарлар тутчам. Он писче тураҷах пар, неке. Оларның санын алғыдарға пӧгінчем. Ам ӧнетін вагончик пӱдірчем, аны чазыда турғызып, аарларымнаң айғазарбын.
Олар кӱлӱктер. Тоғыс ла пиріп одырзаң, тынанмин тоғынарға тимделер. Мӧӧт ле тол парза, тоғыс чох одырғлапчалар. Аннаңар тураҷахтардаң мӧӧтті тузында алып одырарға кирек. Мӧӧтті посха ла идіп алчабыс, пірееде аалҷыларға, туғаннарға сыйлапчабыс, – чоохтапча ирен.
«Мині чуртас ӱгреткен»
Тіспен тоғынарға кӧнік парған ирен позын тынанарға ӱгренмеен кізібін тіп хатхырча.
– Кічігде хазаадаң сыхпаҷаңмыс. Мал азырирға, суғарарға, арығын арығлирға, отхарарға ніткелеттірҷеңмін... Нанҷыларым школа соонаң аал аразынҷа ойнап турҷаңнар, удур-тӧдір ааллас чӧрҷеңнер, мин, тізең, иб аразында ла хайынҷаңмын. Аннаңар орғанда олаңай чадарын пілбинчеткем. Ибдегілеріме матап тарынҷаңмын, сайланҷаңмын мині тоғындырчатхан ӱчӱн. Ам сағынғанда, орта ӧскіртірлер. Тоғысха кічігдең кӧніктіргеннер. Амғы палаларны іди ӧскірерге кирек тіп санапчам. Палалар сидікті пілерге киректер, ідӧк ахча хайдаң алылчатханын. Оларға полызарға тың кӱстенерге чарабас, кізі пиленге табырах кӧнік парыбысча нооза, – сағызынаң ӱлесче финн.
Владимир Эйнович чиитте ӱгрен полбаанына кӧмес ачырғанча. Мині прай нимее чуртас ӱгреткен тіпче ол. Ус холлығ ирен ит полбас ниме чоғыл, неке. Туразын прай иптеп парир. Ол городтағы квартира осхас пол парар. Кирек нимелер прай тура істінде полар. Кӱс парда, итчең нимелерні амох итклеп саларға кирек. Улуғланыбысса, піcке Викториянаң ниик полар ӱчӱн хосча ол.
Хонғаны Виктория Николаевна аалдағы ортымах школада хакас тілі паза литература ӱгретчізі полып тоғынча. Оларның кибірліг сӧбіре. Хакас кип-азаан тіктіріп, той-пайрамнарға, тоғазығларға хынып кис чӧрчелер. Мин хай пірее хакастардаң артых патриот полча поларбын тіп хатхырча Хакасиядағы финн. Республикама, хакас тіліне уғаа хынчам.
Аның хазинезіне 93 час. Аны паза малларын кӧрерге хонҷых аалзар кӱннің сай чӧрче. Улуғ частығ ууҷаны истерге уғаа хынча. Аның тілі уғаа пай тіпче ол.
«Нация чох кізібін»
Чиитте паспорт алар алнында Владимир Ханниненнең хайдағ национальность пазарға тіп cуртырлар. Ол, финн тілін пілбинчеткенде, позын финн пастырарға ынабаандыр, аннаңар іҷезінің хоостыра «орыс» тіп пастыр салған. Піди, тізең, позын нация чох кізібін тіпче.
– Пабамнаң іҷем хайда тӧрееннеңер, чуртааннаңар чахсы пілбинчем. Пабам, іҷемнең танызып алғанда, орыс таа тілін чахсы пілбинчеткен тіп искем кічігде. Іҷем Хызылчардаң полған. Аның аалы Бирюса суғ хыринда орныхтыр. Іҷемнің ады-солазы Александра Ильинична Снежкова полған. Ол чиитте Канск городсар чазағ сығыбыстыр. Анда комбинат полтыр. Тоғынарға парған полбас па. Чол пастыра ол-пу аалларзар кіріп, анда-мында тоғыс таап, ахча чыынтыр, Кансксар читтір. Аның паба-іҷезі чох полтыр, пірдеезі полыс полбаан полбас па. Пабазы репрессияа тартылған, сағба чох чіт парған, іҷезінеңер мин пір дее испеем.
Пабам, тізең, Ленинградтаң нинҷе-де километр оортах орныхчатхан Кавголоводаң полтыр. Мының алнында анда саналығ чылҷаң улуғ трамплин орныхтыр, анда килкім марығлар иртчең полтыр.
Илбек Ада чаа тузында олғаннарны Ленинград чирінең кӧзіртірлер. Ӧкіс олғаннарны Шира чирінзер читіртірлер. Пабамнаң хада аның харындас-пиҷелері полтыр.
Олар Шира аймаандағы Мӧндӧл аалда чуртааннар. Соонаң Палты кӧлде. Тиксі алза, мының алнында финнер ӧӧнінде Шира аймаанда чуртаан полтырлар, амды пар-чоғылларын пілбинчем дее. Мында, Ӱс чулда, минің ікі харындазым чуртапча. Аҷам тынағда, туңмам вахтанаң тоғынча, – чоохтапча В.Э.Ханнинен.
«Ипчім пар кил теенде, парғам»
Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы хакас нимес республика чуртағҷылары аразында чыл сай тіл мариин иртірче. Ол пастағызын иртірілгенде, Владимир Эйнович анда араласхан. Анда ол ӱзінҷі орын алған, ахчалығ сыйыхха турысхан.
Хакасияда чуртапчатхан аймах чонның аразында тіл марии ирткен. Архив 2022 чыл
– Марығда аралазарға сағынмаан полғам. Ипчім пар кил теенде, машинаа одырғам, парғам. Пілгем нооза, хонғанымнаң талазарға, тикке тус хорадарға (хатхырча. – Авт.). Итсе-де, мағаа даа хынығ полған кӧріп аларға, мин чіли хакас тілінең ӧтіре чоохтан полчатхан кізі пар ни республикада, – тіпче Ӱс чулдағы финн.
Ортын азиядағыларнаң тиңнестірзе, республикада финнер асхынах. Аннаңар оларның мында диаспоралары алай ба пірее пірігістері чоғыл. Тиксі Сибирьні алып алза, тізең, округтағы регионнарда даа олар нинҷе полчатханын санап полбассың. Хайди пазылча Тайга.инфо сайтта, финнерні ирткен чӱс векте Сибирьзер ызып пастабыстырлар. Ыстырғаннарның аразында кӧбізі кресен полтыр.
Сибирьде чуртап, кӧп нимес саннығ финнер мында истен сыхханнар. Пос тілін, культуразын хайраллап халарға сіренгеннер. Іди 1990 чылларда Хызылчарда «Ингрия» Сибирьдегі финнер пірігізі тоғынған. Анда финн тілін, культуразын, фольклорын паза музыказын ӱгренерге оңдай полған. Кін араласчылары финнернің национальнай ӱлӱкӱнін таныхтап турҷаңнар. Ол Юханнус адалча. Ол Иван Купалаа тӧӧй пайрам.
Олох чылларда Омскта «Финская Сибирская ассоциация» тоғынған. Аның пӧгіннері андағох полған. Пірігісте «Финские девчата» чайаачы ӧме тоғынған. Аның араласчылары городтың паза регионның мероприятиелерінде удаа аралас турғаннар. Новосибирскте 2009 чылдаң «Ингерия» тіп финнернің национально-культурнай автономиязы тоғынған. Че ахча чохтаңар, ол тӱрчедең чабыл парған.
Финнер Сибирьде асхынах таа ползалар, олар округтың тилізіне улуғ хозым иткеннер. Кӧзідімге, Эрик Лаксман. Ол сӱлейкені сульфат натрийдең сығарарға оңдай тапхан. Аның алнында сӱлейке сығарарында поташнаң тузаланған полғаннар, хайзы кӧйген ағастаң сығарылған. Сӱлейке наа оңдайнаң тимнел сыхханда, аның паазы ниик пол парған. Ағаа хоза, ол Сибирьнің арығларын хайраллирға оңдай пирген.
Хызылчар крайында позының саблығ хоостарын финн Тойво Ряннель чайаан. Ол Сибирьзер 1931 чылда ызылған. Южно-Енисейскай политехническай школада ӱгренген, соонаң Омсктағы хоос училищеде. Аның хоостарының кӧзідии Сибирьнің прай даа регионнарында ирткен.
Саблығ лингвист Матиас Кастрен Санкт-Петербургтағы наука академиязының чахиинҷа Сибирьде кӧп істезігліг тоғыс апарған. Аның тоғыстарынҷа улуғ монографиялар сыхханнар.
Сомнар Дмитрий Сунчугашевти
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Оксана Котюбеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 |
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
