Хайда даа тоғынза, сарнаҷаң орын таап алча
31.07.2024
Статья
Чиит тахпахчы Карина Субракова
Чайаачыларыбыс. Асхыс аймаандағы Индіркі Тӧӧ аал чиит тахпахчыларға сабланча. Оларның пірсі Карина Субракова полча. Пӱӱнгі кӱнде аны «Хағба» ансамбльнаң хада тӧреміл кӧрерге, тахпах-сарыннарын истерге чарир
Карина Асхыс аймаандағы Индіркі Тӧӧ аалда Лев Леонидович паза Валентина Гавриловна Субраковтарның сӧбірезінде тӧреен. Ол хакас чонына изен-миндізін піди читірче:
Изен ползын, сағай чазызы,
Изен ползын, хакас чоным!
Индіркі Тӧӧдең килген позым
Илбек чолабит читірчем.
Ағарып турған ах от пазы,
Чайхал турзын чылдаң чылға.
Арғал минің тадар чоным,
Часкалығ ползын хаҷан даа.
Чиит хыс кічігдең сығара сарнирға чайалған. Аның хынған телепередачазы «Играй, гармонь, любимая!» полҷаң. Ідӧк позы улуғ кӧріндес алнында турып алып сарнап турҷаң. Пастағы класстаң сығара аал клубынзар сарнаҷаң кружокка чӧр сыххан. Анда хызыҷахтарның чайаачы ӧмезі полған. Оларнаң клуб устағҷызы полған Лариса Егоровна Бастаева айғасчаң. Карина школадағы ӱлӱкӱннерде ідӧк ӧткін араласчаң.
– Тахпахтарның кӧӧн кічігдең сығара, школаа чӧргелекке пілҷеңмін. Арса, улуғларымнаң исчең поларбын. Пабамның пиҷелері тахпахтапчалар, аннаң сығара пілҷеңмін, неке. Школадағы пастағы ӱгретчім Зинаида Михайловна Субракова полған. Ол ідӧк піcнең айғасчаң, сарынахтарға ӱгретчең, концерттерге тимнеҷең. Ортын класстарда хакас тілі ӱгретчізі Домна Михайловна Боргоякова кӱстіг пілістер пирген. Ол пісті хакас тілінең паза литературадаң марығларға тимнеҷең. Кибелістер ӱгренҷеңміс. Домна Михайловна піске тахпахтар таап пирҷең. Аның холында пос тілінең улуғ нимес спектакльлар турғысчаңмыс. Олғаннар ойыннарыбысты уғаа хынып кӧрҷеңнер. Анаң чатханнаң ойнап пастаам. Чатхан хағып, алыптығ нымахтарның ӱзіктерін ысчаңмын, – чоохтапча сарынҷы хыс.
Каринаны чатханнаң ойнирға Вениамин Петрович Боргояков ӱгреткен. Андада чиит хыстың позының чатханы пар полған. Аны пабазы Лев Леонидович Татьяна хызына иттір. Соонаң Карина тузалан сыххан.
Вениамин Петрович Индіркі Тӧӧдегі школаның ӱгренҷілерінең хада ансамбль тӧстеп алған. Аның олғаннары «Хысхы саңнары» хакас сарыннар мариинда даа араласханнар.
2010 чылда Карина Субракова, 11 класс тоозып, ЕГЭ-ны маңнаныстығ тудыбызып, Кемеровтағы культура университедінзер кірерге парған. Аалдаң аар-пеер сыхпаан хысты улуғ городсар іҷезі Валентина Гавриловна ӱдес чӧрген. Олар кирек пічіктерні пирібіскеннер. Анаң чайаачы сыныхтағны иртерге Карина чалғызан парған.
– Ӱгренерге аар полбаан. Кафедрадағы «Алтынай» Сибирьдегі чилегеліг чоннарның ансамбльына чӧргем. Анда хакас тілінең тахпахтаҷаңмын. Мин тӱӱрнең алай сыңыростарнаң ойнаҷаңмын. Ідӧк алтай, тува паза пасха даа тӱрк чоннарның сарыннарын ырлаҷаңмыс, – сағысха кирче чайаачы хыс.
Пис чыл пазынаң Карина Субракова Кемеровтағы университетті «Руководитель этнокультурного центра» специальностьча тоосхан. Анаң тӧреен кічіг чир-суунзар нандыра айланған. Индіркі Тӧӧдегі культура туразында устағҷы полыбысхан. Ол учреждение Ӱc чулдағы «Солбан» культура туразының филиалы полча. Анзынаң андада Людмила Самуиловна Боргоякова устапчатхан.
– Культура туразында тоғынып, чайаачы иирлерде араласхам, тахпахтар сарнаам, олғаннарнаң хада сарыннар ӱгренҷеңміс. Пір чыл тоғынып, мині «Солбанның» директорына турғыс салғаннар. Ол Культура туразынзар Индіркі Тӧӧ, Илимор, Оот пилтірі, Чоғархы Тӧӧ аалларның клубтары филиал полып кірчелер. Пастағызын тоғынарға сала сидік пілдірген, опыдым улуғ нимес полған. Сигіс айҷа істенген соонаң мині Асхыстағы культура устанызынзар хығырғаннар. Анда ӧӧн специалист полып ӱc чыл чарым істенгем. Тоғызым чаҷыннарнаң палғалыстығ полған. Че андағ даа полза, чайаачы хылиим тыс пирбинчеткен. Мин Асхыстағы культура туразынзар сарнирға чӧрҷеңмін. Делегацияларның тоғазии иртсе, хакас кип-азаан кизіп, аалҷыларны удурлаҷаңмын, ідӧк тахпахтирға килісчең. Аймах мероприятиелерні пайрамни азарында араласчаңмын. Хайда даа тоғынзам, сарнаҷаң орын таап алчам, – чоохтапча Карина Львовна.
Тахпахтирға салылған хыс 2016-2017 чылларда «Айтыс» марығда араласхан.
– Андада тахпахтар сӧстерінің тадиин чахсы оңар полбинчатхам, тӧреен чир-суумнаңар, чонымнаңар сарнаҷаңмын. Ам сизінгенде, тахпахтарзар аймах тирең сағыстығ сӧстер кир саларға чарир. Ам пасха кӧрістігбін, – тіпче Карина.
Каринаның хызыҷаа школаа чӧрҷең чазына чағдабысханда, іҷе кізі, городта иркезіне тиліҷең оңдайлар кӧп полар тіп, Ағбанзар кӧзерге чарадыбысхан. Іди ол пасха тоғыс тілеп сыххан. Ағбан пилтірі аймаандағы библиотекада олғаннарнаң тоғынҷаң директор орынҷызы киректелген. Карина Субракова андар кірібіскен. Ағбаннаң сығара хонҷых аалзар кӱннің сай чӧрҷең.
Анда істенчеткенде, Карина Львовнаның сарнаҷаң кӧңні чітпеенӧк, хада тоғынчатхан ӧӧрелерін аймах ӱлӱкӱннерде, марығларда ол-пу сарынны сарнабызарға кӧӧктіріп ал турҷаң. Амды Карина анда тоғынмаза даа, че ол библиотекадағы ӧме аймах мероприятиелерде ідӧк ӧткін араласча. Андағ чахсы кибір оларға артыс салған чиит хыс.
– Пылтыр тиксі Россияда поэт Расул Гамзатовтың пайрамнығ 100 чазына чарыдылған марығ ирткен. Мин аның республикадағы чардығында аралазып, Гамзатовтың «Турналар» саблығ сарынын хакас тілінең сарнап, видеоға суурғам. Іди регионда пастағы орын алғам, – сағысха кирче ол.
2023 чылдаң сығара Карина Субракова Хакасияның олған библиотеказының чир-суғ ӱгренҷең пӧлиинде библиотекарь полып істенче. Амды, сала маң тус парда, ол позының чайаачы тилізіне хайығ салча.
Алында республиканың олған библиотеказында кічіг хығырығҷылар хакас тілін онлайн ӱгренҷеңнер. Пӱӱл азығ айдаң сығара Карина хакас тілін пілерге сағынчатхан палаларны библиотекада чыып сыххан, 6 – 14 частығ оолах-хызыҷахтарға «Айдастар» факультатив иртірче. Олар чечіме сай тоғасчалар. Палалар тілні чапчаң ӱгренчелер, тіпче Карина Львовна.
Библиотека тоғынҷызы ідӧк олғаннарға мастер-класстар иртірче, хакас чонның кибірлерінең, культуразынаң таныстырча. Айда пір хати «Хысха хабарахтар» видео сығарча, позының пӧлиинде хайдағ тоғыс алай мероприятие апарылчатханын чарытча.
2010 чылдаң сығара библиотекада орыс тілінең «Читалка» журнал сыхча. Істінде хакас тілінең ӧнетін сығарыс тимнелҷең. Ам Карина Львовна хакас тілліг журналны кварталда пір хати алынҷа сығарча. Андар олғаннарның хоостарын паза чайаачы тоғыстарын, чыып алып, хозыбысча. Темаа килістіре интервьюлар алча.
Карина Субракова «Хағба» хакас фольклор ансамбльынзар чӧрче. Аның устағҷызы Наталья Семёновна Бурнакова полча. Ӧменең хада тахпахчы хыс Асхыс аймаандағы Ӱс чул, Индіркі Тӧӧ паза Шира аймаандағы Азах Сӧӧт аалларзар концертнең чӧрген. Пазағы чылда Карина «Айтыс» марығның «Пос тахпағы» номинациязында аралазарға пӧгінче. Сӧс пылазарға ам даа читкелекпін тіпче ол. Карина амғы тусха килістіре паза ойын пастыра тахпахтар пасча. Пірсін хығырығҷылар хайиина сығарчабыс:
Кілбірек чазыҷа пас чӧрзе,
Чистек мында табар ба?
Компьютер кистінде одырып,
Часканы анда табар ба?
Хуу чазыҷа ла пастырза,
Хазың кӧлегі учурир ба?
Интернетте ле одырза,
Хынған хызың тоғазар ба?
Кариназар тахпахтар постары килчелер. Пірееде чолда парчатса, сӧстер кір сыхча, анаң ол табыраанҷа телефон сығарып, андағы диктофонзар пасча. Іди паспаза, сӧстер тиктең не учуғыбызарға итчелер тіпче чайаачы хыс.
Мындағ айдас тахпахчылар парда, культурабыс, кибірлерібіс мыннаң мындар тилир паза ӧңненер. Чииттер – таңдағы кӱннің пик ізенізі.
Татьяна Тютюбеева
Сом Карина Субракованың архивінең
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
