«Алтын ас» пайрамны харахнаң кӧрдібіс, талғаннығ аймах чиисті амзадыбыс
07.08.2024
Хабарлар
Валентина Бабаева, Евгений Федянин, Владимир Юктешев, Елена Барашкова
Ӱлӱкӱн. Ирткен тынағ кӱннерде Асхыс аймаандағы Казанов аал хыринда орныхчатхан республика музей-заповеднигінің «Хакас аал» этнография комплексінде талған ӱлӱкӱні кибірли алғым таныхталды
Алғыстастар, театр ойыны
Орғах айының 3-ҷі кӱнінде, иртен, ниикке чӧрҷең машиналар Ағбан город саринаң Асхыс аймаанзар соон сӱрістіре ойлапчатханнар. Тынағ кӱнде чон талған ӱлӱкӱніне маңзырапчатхан. Пайрамның программазы интернетте азынада пирілген. Кӧргенде, наа марығ-ойыннар киріл партырлар. Оларны хайди кӧрбин паза араласпин халар! Кӱн дее чахсы салған. Итсе, алындағы ла кӱннерде Асхыс аймаанда наңмыр чахсы чаап парыбысхан тіп чоохтасчатханнар.
Тимненіс хайди парчатханын паза ачыхтар хайда орныхчатханын кӧрерге азынада парғабыс. «Хакас аал» комплекстің тастында автотранспорт илееде турғлапчатхан. Піснең тиңе пасха хабарҷылар чиде тӱскеннер. Республика синіндегі ӱлӱкӱн хайди ирткенін чонға искірерге кирек нооза.
Пайрамны А.М.Топановтың адынаң Хакас драма театрының артизі Андрей Тюкпиеков паза «Читіген» театрның артизі Евгения Костякова мындағ кӱстіг cӧстернең асханнар:
Пурунғылар тутхан кибірнең
«Алтын ас» пайрамны асчабыс,
Ӧбекелер халғысхан оңдайнаң
Талған пайрамын пастапчабыс!
«Алтыр» мода театрының абахай хыстары, тасхархы сценаҷа кеен пас чӧріп, чыылысхан чонны ирбен отнаң аластааннар. Анаң Хакасияның культура министрі Светлана Окольникова чон алнынзар сыххан. Хакас чонның кибіріне тудынып, аарлығ аалҷаа кӱс хосчатхан паза хазыхты тыытчатхан айран асты читіргеннер. Аны оортабызып, культура министрі прайзына чылығ сӧстер читірген.
– Аарлығ нанҷылар, Хакасия пазы Валентин Коноваловтың паза позымның адымнаң пу хайхастығ музей-заповедникте чыылысхан чонны талған ӱлӱкӱнінең алғыстапчам. «Алтын ас» фестиваль кибірге кір парған. Чыл сай чайғызын піс, мында чыылызып, Хакасияның брендін – талғанны – аарлапчатханын читірчебіс. Пӱӱл Россияда паза Хакас Республикада Сӧбіре чылын таныхтапчабыс. Полған на сӧбіре талғаннаң чапсых ас-тамах тимнеп полча. Фестивальның программазына тимнелген чиистерні амзиры, саны чох марығлар, мастер-класстар, экскурсиялар, ойыннар, концерт киріл парған. Ӱлӱкӱн улам тиліпче. «Алтын ас» пайрамға республикадаң на нимес, че ідӧк пасха регионнардаң аалҷылар килчелер. Пӱӱн прайзы чахсы тынанзын, постарына чапсых пілістер алзын, наа таныстар тапсын, – таныхтаан Светлана Анатольевна.
Прай алғыстас сӧстері читіріл парғанда, «Талғаннаңар кип-чоох» ойын пасталған. Полтазы хоостыра ағын суғ хазындағы улуғ нимес аалыҷахта ынағ, тоғысха кӱс паза абахай чон чуртаптыр. Олар, саны чох мал тудып, хызығыс пілбееннер. Чобағ оларны хыйа иртчең. Че пірсінде хуруғ чыл турыбысхан. Хуруғ чылны Сарығ Моос айна ағылчаттыр. Ойында ол, «аалыҷахтағы» чонны ибіріп, чалаң аттығ халыхтат чӧрген.
– Мындазар ба, чӱлмелер?! Хорғыстығ ба, парасханнар?! Мин Сарығ Мооспын, прай ибіркіні хурутчам, прай тіріг нимені чох итчем! Сірер пик, чахсы чуртапчазар, че мин сірернің андағ чуртастарыңны ӱзербін! – хойығ ӱннең чоохтанып, чабал иде хатхырыбыс турған Сарығ Моос.
Аар тустар пасталыбысханда, іҷелер, иркелерін хуҷахтанып, чӱрек-паарларын чабыра пазынып, Ӧӧркі чайааннарзар айланып, чон-чахсыны ал халарға сурынғаннар. Мындағ сурынысты Чир ине ис салған. Ол Ӧбекені хығырған: «Ӧбеке, син чоныңа полызарзың, син чоныңа чиис ағыларзың! Адыңа одырып, ойлат, чоныңа пай чир таап!»
Ӧбеке кӧче ӧсчеткен чирзер чӱгӱрткен.
– Изен-минді, Чир ине! Мин синің чахииңны толдырдым. Тоғыс тағларны иртіп, ол пай чирні таптым, чуртасты пирчеткен кӧчені таптымох, – теен Ӧбеке.
– Мин сині махтапчам, Ӧбеке. Син чоныңны хайраллап халдың, – нандырған Чир ине.
Іди аалыҷахтағы чон кӧчені ӧскіріп, аннаң талған ит сыххан. Арбаны хоорып, хол теербенінең тартханнар. Пастағы талғанны олған-узахха читіргеннер. «Хайдағ тадылығ!» – ӧрініскеннер олғаннар. Анаң талған ах сағаллығларға читірілген. Олар ідӧк талғанның тадиин махтааннар.
«Талғаннаңар кип-чоох» ойында илееде кізі араласхан. Прайзы хакас кип-азаан кизіп чазан салған, кӧрерге ӧкерсіністіг полған.
«Поғо сілии» марығ
Анаң ӱлӱкӱнге килген аалҷылар «Хакас аал» этнография комплексінҷе тарас парғаннар. Хайзылары сценада иртірілчеткен марығларны, концертті кӧрерге халған, чиит ооллар спорт ойыннарында кӱстерін сынааннар, олғаннар охчаадаң атчаң орында чыылыс парғаннар, пасхазы «Алачых иб» ачыхсар чол тутхан.
Ол арада ӧӧн сценазар «Поғо сілии» марығның араласчылары сыхханнар. Хайдағ даа чонны тастындағы тонанҷығынаң паза чазанҷыхтарынаң танып саларға чарир. Хакастарның сіліг хоостарнаң чазалған чарых кӧгенектері паза сигедектері морсымнығ кӧрінедір. Абахай хыстарның кӧксілерінде поғоны кӧрерге улам хайхастығ. Ус кізее мындағ чазанҷыхты чайирға илееде сыдамах, піліс паза хоос кӧріс кирек.
Ипчілер поғоны ӱлӱкӱннерге паза тойларға кисчеңнер. Пу чазанҷыхта Ымай іҷенің омазы чайалча. Ол палаҷахтарны хайраллапча. Пурунғыда іҷелер ирге парарға чит парған хыстарына пос иткен поғоларны сыйлаҷаңнар. Ол ипчі саринаң тӧлдең тӧлге читірілче.
«Алтын ас» фестивальда «Поғо сілии» марығ ікі чардыхха чарылған. «Іҷемнің поғозы» чардыхта араласчылар хаҷан-да іҷелері алай ууҷалары иткен поғоларны кӧзіткеннер. «Минің поғом» чардыхта марығҷылар постары чайаан чазанҷыхтарын чон алнына сығарғаннар. Олар поғо хаҷан паза кемнің холынаң иділгенін чоохтааннар.
Ағбан городтың чуртағҷызы Мария Кулумаева ууҷазының поғозын ағылған. Ууҷазы 1876 чылда тӧріптір. Поғодағы маниттер 1865 чылдаңнар! Мария Петровнаа ууҷазының поғозы іҷезінең читкен. Анаң Мария Кулумаева поғоны Оля хызына сыйлаан. Пӱӱнгі кӱнде аны пархазы мааннап хайраллапча. Іди чазанҷых пизінҷі тӧлге читті.
Таштып аймаандағы Ибіг аалның чуртағҷызы Лидия Аева ууҷазы Палаҷах Романовна Сагалакованың поғозын ағылған. Ол аны 1935 чылда чайаптыр. Анда 1924 чылдағы кӱмӱс маниттер ілінчелер.
Олох аймахтағы Пыдырах аалның чуртағҷызы Нина Кононовна Торокова, ағас хомыстығ сығып, поғодаңар позы пасхан тахпаан читірген. Ол марыға іҷезінің поғозын ағылған. Нина Кононовна хакас пайрамнарда тӧреміл араласча. Тахпахчы кізі «Айтысты» пір дее иртірбинче. Мындағ ӱлӱкӱннерге хайди даа іҷезінің поғозын кизіп алча.
Нина Кононовна пу марығда ікі номинацияда араласхан. «Минің поғом» чардыхта ол позы иткен чазанҷыхты кӧзіткен. Пыдырах аалда ол «Клуб общения» кружокка чӧрче. Анда ӧӧрелерінең хада поғолар итчелер. Нина Торокова читі пала, ӧскіріп, чон аразына кир салған. Позының поғозында тӧрт оолғын, ӱс хызын паза позын кӧзіт салған.
– Маң тус ползох, клубсар чӱгӱрчем. Анда сарнапчабыс, ӱлӱкӱннерге, марығларға тимненчебіс, – теен Н.К.Торокова.
Ідӧк Нина Кононовна чеені Рената Миягашеванаң талғаннаң сіліг поғо ит килген. Ренатаның іҷезі, Кызлас аалның чуртағҷызы Региния Кононовна Чанкова, ас итчең ус полча. Ол «Алтын ас» ӱлӱкӱнде «Алачых иб» марығда араласхан, че аннаңар сала соонаң чоохтирбыс.
Пии аймаандағы Хызыл хара суғ аалдаң Елизавета Сагалакова поғо мариинда аралазарға килген. Ол іҷезі иткен поғонаң таныстырған. Іҷезі аны ағаа хоных хонар алнында сыйлаптыр.
– Поғоның ибіре ах мархалар хаптырылых. Ӱc тана чазапча, олар харахтары паза ахсы полча. Чазағлығ хоостар аймах-пасха ӧңніг нинҷілердең иділген, – чоохтаан Елизавета Сагалакова.
Ідӧк Хызыл хара суғ аалдаң чиит хыс Валентина Килижекова «Поғо сілии» марығда ӧткін араласхан, позының чазанҷыхтарының чыындызын ағылған. Валентина – алтын холлығ чайаачы хыс. Ол хакас ипчінің кип-азаан паза пӧріктер тікче, позыох оларны чібекнең алай нинҷінең килістіре чазапча. Поғоларны чайир алнында ус хыс кӧп литература хығыр салған, аннаңар пу чазанҷыхтарны чонның кибірлеріне тудынып итче.
Таштып аймаанаң килген ууҷа хазинезі иткен поғоны ағылған. Сценада турып, чӱрексіп, адын адабин салған. Ол чазанҷыхнаң піди таныстырған:
– Мин кис салған поғоны 25 чыл мының алнында хазинем чайаан. Ол аны мағаа сыйлап пирген. Поғоны матап хайраллап парчам. Пос алынҷа сағынчам, мындағ поғоны идерге хазинемнің сыдамағы хайди читкен ни. Прай ӱлӱкӱннерге аның сыйиин кис чӧрчем, – теен марығҷы.
Ідӧк хазинезі иткен поғоны марығның араласчызы, Асхыс аалның чуртағҷызы Надежда Кыржинакова ағылған. Надежда Никитична позы ус холлығ кізі, ол аймах тастардаң пілектестер чайапча.
«Поғо сілии» марығның араласчылары
Хакас чонның ас-тамаа
Хакас ибіҷектер тастында очыхтығ хазаннар турғызылғаннар. Оларның ибіре хайыныс матап парчатхан. Чіҷең ниме пызырчатса, хазаннаң хыйа парарға чарабас нооза, ӱгре ас парарға даа айабас.
Андағ пір ибіҷектің тастында Асхыс чоғархы аалның чуртағҷызы Инна Ильинична Чистанова, ӱс от тамызып, улуғ хазаннар турғызыбыстыр. Пірсінде чарбалығ ӱгре хайнапча, ікінҷізінде – мӱн, ӱзінҷізінде – хан. Аның кухнязы хыринда чон илееде чыылыс парған, теес узун полған. Ӱлӱкӱн аалҷылары айахтарына чарбалығ ӱгре урдырғаннар, чапсыхха ізіг хан алғаннар.
– Хакас пайрамнарда чыл сай араласчам. Пӱӱн ӱлӱкӱнге оолғым, килнім паза чеенім килдібіс. Кізілерге талғаннаң мастер-класс иртірчем. Талғанны хузухнаң, шоколад унаанаң, изюмнаң, нымыртнаң йогуртха, хойытхан алай олаңай сӱтке, айранға поралап, тадиин амзирға пирчем. Ідӧк хой істі- харнын паза ханны садыға ағылғам, – чоохтапча Инна Чистанова.
Анисья Андреевна Кыржинакованың хакас ибіҷее хыринда ідӧк кізі кӧп полған. Ол аалҷыларны татхыннығ потхынаң сыйлаан. Орыс ирепчі, аның пай столынзар пастыр киліп, ікі айах потхы салдырып алған.
– Пу каша нимедең иділче? – сурған ипчізі.
– Ӧріңмедең, – нандырған Анисья Андреевна.
– Уғаа татхыннығ чиис. Потхыны пір хати чібіссе, ӱс кӱн тох пас чӧрерге чарир, – хозылған орыс ирен.
Анисья Андреевнанаң хости чиит оол хайынчатхан. Танысханда, ады Карим полтыр. Ол іҷезіне полызарға Ағбан городтаң ӧнетін килген, ӱлӱкӱнде садығ киреен апарған: талған, айран, аарчы, тартхан нымырт, нымырха.
– Нымыртты хайда теерчезер? – сурғабыс.
– Калининдегі олтырыхта теерчебіс. Асхыс чоғархы аалның арығларында нымырт ӧспинче, – нандырған Карим Кыржинаков.
Ідӧк мындағ пайрамнарда сувенирлер, чазанҷыхтар садиин апарары кибірге кір парған. «Алтын ас» ӱлӱкӱнде устар постары чайаан ниме-нооны сатчатханнар: ызырғалар, пілектестер, ағастаң иткен ідіс-хамыс, поғолар, сигедектер паза пасхазы.
«Алачых иб» ачыхта
Пу ачыхта Асхыс аймаандағы Кызлас аал чуртағҷызы Региния Кононовна Чанкованың улуғ алачығы хайығ тартхан. Аның хыринда кічіг палалығ чиит сӧбіре ӱлӱкӱн аалҷыларын чылығ удурлапчатхан.
– Мин Региния Кононовнаның хызы полчам, адым Рената Миягашева. Іҷем таштыптағыларнаң хада сомға суурынарға парыбысты. Тігіне от кӧк хакас кӧгенектіг пас чӧрче, – теен чиит хыс.
Ол арада алачыхтың ээзі, сомға суурыныбызып, нандыра айлан килген. Аннаң чоохтазып алғабыс.
– Пу пайрамда аңҷыларның алачығын кӧзітчем. Аны сыбы салааларынаң, хазың тозынаң чазабысхам. Аңҷыларның мылтиин, саналарын, пӱӱр теерізін кӧзідіге ағылғам. Мағаа харындазым паза хонғаным кӧзідігні тимнирге полысханнар. Олар тайғалап чӧрчелер. Ідӧк аңҷыларның чиис пызырҷаң ідіс-хамыстарын ағылғам, мынзында ӱгре пызырчалар, тігізінде чей хайнатчалар. Столға талғаннығ торт, ах палых, аң, хой паза сосха иттерін, тустаан миске, саламат салғам, – чарытхан Региния Кононовна.
Таштып аймаанаң килген араласчылар ідӧк аңҷылар алачығын тимнеп килгеннер. Ӱлӱкӱнге ниме ағылғанын Таштыптағы чир-суғ ӱгренҷең музейнің директоры Елена Васильевна Барашкова чоохтаан. Пайрамға олар Культура туразының тоғынҷыларынаң хада тимненгеннер.
– Пістің алачыхта аңҷы нымахтар чоохтап салып одырча. Пурунғыда сынап іди полҷаң, аңҷылар тайғада нымахтар ысчаңнар. Оларны тайға ээзі исче тіп киртінҷеңнер. Іди аңҷыларға аңны алай хусты атып аларға оң полҷаң. Олар иблерінзер хуруғ айланмаҷаңнар, пірее ниме тудып ла алҷаңнар, – теен Елена Васильевна.
Таштыптағылар алтын столларын ідӧк пай салтырлар. Талғаннаң котлеттер, конфеттер, паштет, халва ит килтірлер. Пісті, хабарҷыларны, чапсых чииснең сыйлааннар.
– Талған пайрамына 2013 чылдаң сығара чӧрчебіс. Прай чахсы тимнен килчебіс, піске сыйыхтар читірчелер. Аалҷылар пістің чиизібісті, амзап, махтазалар, піc ӧрінчебіс, – таныхтаан Елена Барашкова.
Хонҷых алачыхтың ээзі – Асхыс чоғархы аалның чуртағҷызы Валентина Андреевна Ахпашева. Ол от тоғынчатхан кізілернің чайғы алачығын турғыс салған, аннаңар ӱлӱкӱн аалҷыларына сапхыны хайди таптирын, хайырчатханын, от саапчатханын, тырбоснаң от тырбапчатханын кӧзіткен. Столға саңай хакас чонның ас-тамаан салған: пызылах, сыр, потхы, эчігейліг чарба ӱгре, айран, ӧріңменең пулғалған халба. Валентина Андреевна ідӧк чыл сай республика ӱлӱкӱннерінде ӧткін араласча. Пӱӱл Тун пайрамда, анаң Асхыс аймаана 100 чыл толчатхан ӱлӱкӱнде чыылысхан чонны азыраан. Кӱскӱзін Ӱртӱн тойында аралазарға пӧгін тутча. Валентина Ахпашева хынығ чоохтапча:
– Палаларым мағаа тіпчелер: «Іҷем, сағаа ол кирек пе? Анда-мында аралазарға майыхпинчазың ма?» «Кирек! Мындағ ӱлӱкӱннер полчатса, чӱреем хайнабысча. Араласпаза, изі чох пілдірче», – нандырчам оларға.
Ол арада Асхыс чоғархыдағыларның алачығынзар ортын частығ ирен пастыр килген. Валентина Андреевна аны тадылығ талған конфеттерінең паза айраннаң сыйлаан. Танысханда, ады Константин Чертыков полтыр, Асхыс станциядаң.
– Казановсар нанҷымнаң хада килгем. Пӱӱн пу аалда ідӧк Саражаковтар роды чыылысча, арғызым андар парыбысты. Мин, тізең, «Алтын ас» фестивальға килдім. Пу ӱлӱкӱнде ікінҷі хатибын. Пастағызын полғанымда, прай ниме кӧңніме кірген, таныс кізі кӧп тоғасхан. Пӱӱн таныстар тоғаспады, че морсымнығ концерт кӧріп алдым. Ідӧк ас-тамах ӱлӱкӱнінде тосханҷа азырап салдылар, ӧкпе, салат, эчігей, талған чеем. Ноға-да ахча албинчалар, саңай тикке сыйлапчалар. Харын, хакас пайрамнар иртірчелер, ӧбекелерібіс артысхан кибірлерібісті нандыра айландырчалар. Пістің чон чыылысча, анзы орта. Пӱӱн кӱн дее чахсы тур пирді, – теен Константин Чертыков.
Талған – хакас чонның тосхымнығ ас-тамаа
«Алтын ас» пайрамға Россияның пасха даа регионнарынаң аалҷылар килгеннер, оларның пірсі – Полина Борисовна Хабарова. Ол Хакас чирінде пастағызын на ааллапча, аннаңар прай ниме чапсых пілдірче.
– Мин пеер Камчатка крайынаң килгем. Андағы Аянка аалда орыс тілі паза литература ӱгретчізі полчам. Хакасиязар Северде хада тоғынчатхан ӧӧрелерім паза нанҷыларым хығырғаннар. Мында ӱр полбадым, че орындағы чир-чайаан паза чон чӱреемні саңайға аптап алдылар. Хакастар кибірлерін пик хайраллапчаттырлар, анзы уғаа махтағлығ. Піс Салбых кӱргенін кӧргебіс, Пілӧ кӧл хазында тынанғабыс, республиканың ӧӧн музейінзер чӧргебіс. Пӱӱн Сойан-Сус ГЭС-таң сығара кӧні «Алтын ас» фестивальға килгебіс. Хакас чонның ӱлӱкӱніне орта килгеніме ӧрінчем. Пазағы чылда узун отпуск алып, сірернің республиказар пазох килербін. Мында кӧрҷең ниме толдыра, – кӧңнінең ӱлескен Россияның иң ыраххы пулиинаң килген аалҷы.
Сыйыхтас
Ӱлӱкӱн тоозылчатханда, салтарларны искіргеннер. «Поғо сілии» марығның «Іҷемнің поғозы» чардығында пастағы орынны Мария Кулумаева холға кирген (Ағбан г.), ікінҷі орынны – Олеся Васильева (Пӧзік хас аал), ӱзінҷі орынны – Лидия Аева (Ибіг аал). «Минің поғом» номинацияда иң чахсы поғо Валентина Бабаевани пол парған (Таштып аал), ікінҷі орын Надежда Кыржинаковаа пирілген (Асхыс аал), ӱзінҷі орын – Валентина Сагалаковаа (Хызыл хара суғ аал).
«Алачых иб» марығда иң артых алачых Валентина Ахпашевани пол парған (Асхыс чоғархы аал), ікінҷі орынға Хызыл хара суғ аалдағы Культура туразы сығып алған, ӱзінҷі орынға – Региния Чанкова (Кызлас аал).
– «Алтын ас» ӱлӱкӱнні тимнирге режиссёр Людмила Анатольевна Тинникова полысхан. Ол ӱр чыллар Асхыс аймааның культура управлениезінің устағҷызы полған. Аннаңар улуғ опыттығ кізіні ӧнетін хығырғабыс. Ідӧк пӱӱл наа марығлар киргебіс. «Алачых иб» марығда от тоғызы тузындағы алай тайғадағы, айран сыбаҷаң, талған тартчаң алачых поларға кирек полған. «Поғо сілии» марығны чуртасха киргебіс. Пӱӱл Сӧбіре чылы парча нооза. Иб істін ипчі кізі тутча, аннаңар аның чазанҷығын кӧзіт пирерге чарат салғабыс. Ипчілер поғоларын хынып кӧзіттілер, ідӧк палалар араласханнары чахсы. Пу марығны мыннаң мындар узарадарға, кибірге кирерге кирек. Ағаа хоза, кӧче хайдаң килгеннеңер кип-чоох хоостыра ойын кӧзіт пирҷең сағызыбысты толдырдыбыс. Ойын хынығ полған, – таныхтаан Хакас Республиканың тигір алтындағы музей-заповедниктің директоры Виктория Кулимеева.
Сомнар авторни, Анна Мишаринани, Аскар Артамоновти
Автор :
Татьяна Тютюбеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
| 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 |
| 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |
| 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 |
| 29 | 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
