Пір Худай полчатханына киртіністіглер
14.08.2024
Хабарлар
Григорий Давидович Пехотник
Хакасия – прайзыбыстың ибі. Піcтің республикада асхынах национальностьтар санына еврей чоны кірче. Ағбанда 2000 чылда еврейлер общиназы тӧстелген, олох чылда ол Россияның еврейлер общиназының федерациязына кирілген
2004 чылда «Еврейская национально-культурная автономия Республики Хакасия» халых пірігізі тӧстелген. 2015 чылның от айында еврейлер общиназының кіні азылған. Синагогадаң пасха, анда библиотека, ӱлӱкӱннер иртірҷең заллар, иврит паза еврей чонның кибірлерін ӱгренҷең аудиториялар пар.
Халых пірігізінің кнезі Григорий Пехотник полча. Григорий Давидович 1937 чылда кічіг хырлас айының 27-ҷі кӱнінде тӧреен. 1955 чылда, школа тоозып, чаа училищезінзер кірген. 1958 чылда Совет Союзының Армиязында служба ирткен, улуғ хазнаның аймах городтарында чуртаан. Чаа службазын чазы хоостыра Хакасияның ӧӧн городында тоосхан. 1982 – 1998 чылларда «Ағбанвагонмаш» заводта тоғынған. Анаң Ағбан город устағ-пастааның ӱгредіг устанызында істенген.
– 2000 чылда городтың ӱгредіг устанызында тоғынчатхам. Минзер ӱс еврей килген, олар община тӧстирге тіп чӧптеп сыхханнар, – чоохтапча Г.Д.Пехотник. – Мин оларға Хакасияда еврейлер чоғыл даа нооза тіп нандырғам. Анаң хайдағ-да тус ирт парғанда, Пейсах чағдап килген. Ол пос чуртас ӱлӱкӱні, еврейлернің Египет пазиинаң позаанын таныхтапча. Піс, тӧрт кізі, ахча чыып, Пейсахты ӱлӱкӱннирге чонны хығырғабыс. Андада 40 азыра кізі килген. Арғыстарым «Кӧр, кізілер пар, аннаңар пірігіс тӧсте, кнезі поларзың» тіп чоохтанғаннар. Мин оларға тоғынчам, пу кирекнең айғас полбаспын тіп нандырғам. Пола-пола мині чӧптеп алғаннар, ӱн пиріс иртіріп, община кнезіне турғыс салғаннар. Прай кирек пічіктерні чыып, Москвазар парғам, анда пірігізібісті федерацияа кирердеңер чарадығ алылған.
Чарымҷа чыл кнес тоғызын апарып, Григорий Давидовичке ӱгредіг устанызынаң парыбызарға киліскен. Ікі чирде тоғынарға аар полған, итсе, андағ кирекке тың на ӧрінмеем тіп чоохтапча ол. Сыннаң чоохтаза, ол пірігіс ӱр ле чуртабас, 2015 чылға тоғынминыбызар тіп сағынтыр. Че аның чуртазы, еврейлер общиназының кіні азылғанда, узарадыл парған.
Пірігіс наа ла тӧстелгенде, офис полар орынны арендаа суурғаннар. «Анаң синагоганы пӱдірердеңер чоохтар пар сыххан. Мин пӱдіреелер, ахча чығаалар тіп нандырғам. Анаң Евгений Шарович пірее иргі дее тураны, таап алып, садызып алаалар тіп пастағнаң сыххан. Іди «Саяны» стадион хыриндағы тураҷахты алып аларға иткебіс, амғы туста ол чоғыл – сайабысханнар. Че ахча чыыр тус чит килгенде, прайзы ла пир полбаан. Итсе, чоохтар кӧп полған. Соонаң Ярыгиннің, Советскай орамаларда орыннар арендаа суурғабыс. Іди кӧс чӧргебіс», – сағысха кирче Григорий Давидович.
Пірсінде орайда Г.Д.Пехотникке Россияның ӧӧн раввині Берл Лазар сығдырадыбыcтыр. Синзер минің арғызым килер, аны удурлап, шаббат иртірібіс тіп чахығ пиртір. Шаббат – иудаизмде неделяның читінҷі кӱні. Чечімедеңер чир чайалғаннаңар чоохтарда искіріглер пар. Худай алты кӱн чирні чайаптыр, читінҷізінде тынантыр. Пу кӱнде тоғынарға чарадылбинча, кӱн тооза молитваларны паза Тораны хығырчалар.
– Чечімедегі молитваны хығырарға 10 еврей ирен кирек полған – миньян, ол син кізі чыыл парза ла, молитваларны хығырарға чарир. Чоохтазып, он ирен чыып алғабыс. Ідӧк Москвадаң ікі раввин килген, кошернай чиис ағылғаннар. Іди піс ол кізіні, ӧӧн раввиннің арғызын, сахтап алғабыс. Ол орыс тілін пілбинчеттір, англия тілінең паза идишнең чоохтасчатхан. Мин англия тілінең чоохтаспинчам. Идишнең ідӧк ӱр чоохтаспаан полғам, ундут таа салтырбын. Сидіксіністер полза даа, тіл алысхабыс. Шаббатты иртірібіскебіс. Ол миннең cірернің миньян тӧреміл чыылча ба тіп сурған. Мин чох тіп нандырғам. Піс андада улии 18 квадрат метрҷе ле улуғ нимес комнатаҷах арендаа суурчатхабыс. Аны пос кӱзінең хазартып, сырлап сал турчатхабыс. Потолокта Давидтің чылтызы хоосталған полған. Аалҷыбыс комнатаны тыхтирына 10 муң доллар пирим тіп чоохтанған. Мин ахча албаспын тіп нандырғам, арендаа суурчатхан орынны пӱӱн тыхтап салам, таңда мағаа аны позыдарға тібізерлер тіп. Ағаа хоза, аренда ӱчӱн тӧлег синін чыл сай хосчаңнар. Анаң ол кізі ахча пирем, анда ӧӧн раввин пӧкcін теен, – чоохтапча Григорий Пехотник.
Анаң Григорий Давидовичке федерацияның хачызы сірерге 10 муң доллар ахча позытханнар тіп сығдыратхан, смета тимнеңер теен. Андада доллар 30 салковай турған осхас, 300 муң салковай пол парча. Григорий Давидович ол ахчаны пазох аларға ынабаан. Анаң хачы ол ахчаны хайдар идерге тіп пазох сығдыраттыр, федерацияның киректеріне алып алыңар тіптір. Мыннаң чоохтар тоозыл партыр.
– Пір ай пазынаң мағаа ӧӧн раввин сығдыратхан. Cин мағаа пічік пас пир, мин аны хоостыра республика губернаторынзар синагога пӱдірер чир пирзіннер тіп айланарбын теен. Мин пазыбысхам, пу сурығ чахсы саринзар пӧгілеріне киртінмеем дее, – чооғын узаратхан пірігіс кнезі.
Нинҷе-де тус ирткенде, пірігістің ӧткіннері читіре пӱдірілбеен тура таап алтырлар. Россияның еврей общиналарының федерациязы аны садызып, тыхтағ тоғыстарын иртірерге полыс пиртір.
Аймах сидіксіністерні тобырған соонаң 2015 чылның хандых айында cинагога ізіктерін асхан. Пайрамда Владимир Штыгашев, Берл Лазар, аның полысчызы, Хызылчардағы раввин Беньямин Вагнер араластырлар. Анаң Берл Лазар парарға тимненібіскенде, Григорий Давидович аны ӱдезерге партыр. «Ол миннең сурапча: «Син пілчезің ме, ноға сірерге синагоганы пӱдір пиргеннер? Еврейлер санын кӧрзе, мында синагога полбасха кирек, ағаа хоза раввиннерің чоғыл». Мин пілбинчем, сірер, пілчетсеңер, чоохтап пиріңер тіп сурынғам. Син ахча аларға ынабаан ӱчӱн тіп нандырған. Мин анзы хайдағ оңдайнаң пу кирекке теелчеткенін піл полбин турчатхам. Берл Лазар узаратхан: «Кем ахча аларға ынабинча? Ахча алып, кем пӱдірче, кем пӱдірбинче». Мин андағ нимедеңер сағынмаам даа. Піссер кил парған кізі мин ағаа синагога пӱдір пирем, ол сын кізі тіп чоохтаптыр. Мындағ оңдайнаң пу тура пӱдірілген», – ам даа таңнапча улуғ частығ кізі.
Амғы туста кінзер кӧп ле кізі чӧрбинчеттір. Мының алнында шаббатха кӧп кізі килҷең, ӱлӱкӱннерде мында сыыспаҷаңмыс таа, аннаңар С.П.Кадышевтің адынаң чон чайаачызы кінінде таныхтаҷаңмыс тіп чоохтапча Г.Д.Пехотник. «Амғы туста кізі асхынах халған, кӧп кізі коронавирус тузында чох пол парған, андада 18 кізі чідір салғабыс. Хайзы пасха орыннарзар кӧзібіскен, хайзы ағырча, пеер кил полбинча. Амды ӱлӱкӱннерге 50-60-ҷа кізі чыылыс парадыр», – тіпче ол.
Тиксі Хакасияда 80-90 еврей саналча полар тіп искірген Г.Д.Пехотник. Кінзер чӧрчеткеннернің илеедезінің пабазы алай іҷезі еврей полчаттыр. Ідӧк андар национальнозы хоостыра еврей нимес, че иудаизм законнары, аның ӧӧн 10 чозағы хоостыра чуртирға тимде кізілер чӧрчеттірлер. Общинаа кірерге сағынчатханнарнаң Григорий Давидович пастап чоохтазығ апарча. Ол кізінің, чозахтарны чӱреене чағын алынып, арығ сағыстарнаң килгенін кӧрзе, аны пірігіссер хайди даа алчалар.
Ағбандағы еврейлер общиназының кінінде прай национальнай ӱлӱкӱннерні таныхтапчалар. Григорий Давидовичтің сӧстерінең, еврей чонның сӧбірезіндегі ӧӧн ис-пай – пір Худай полчатханына киртініс. Киртініс оларға – чуртас оңдайы. Иудаизм пір Худай полчатханынаңар чоохтапчатхан иң пурунғы, пістің эраның алнындағы ІІ чӱс чылда тӧстелген, религияа саналча. Еврейлер аның тӧстегҷізі Авраам полған тіп киртінчелер. Аннаң андар киртіністі аның оолғы Ицхак, пархазы Яков паза аның 12 оолғы тиліткен тіп саналча.
Иудаизмнің ӧӧнінеңер Тора (Піліс) ызых книгада пазылча. Анда чуртастың прай сарина теелчеткен сурығларға нандырығлар пар. Ағаа тӧстене чуртапча еврей чоны.
Ідӧк иудаизмде Синай тағда еврей чонына 10 чозах паза оларны толдырар оңдайлар читірілген тіп чоохталча. Оларның санында чечіме кӱнні ундутпасха, паба-іҷені улуғлирға, оғыр итпеске, кізі ӧдірбеске паза аннаң пасхазы даа. Чон ол чозахтарны алған, оларҷа чуртирға молҷаан. Оларны толдырарға оой ла нимес, че пу киректе молитвалар паза ӱлӱкӱннер полысчалар тіп чоохтапча Григорий Пехотник.
Еврей чонның национальнай ӱлӱкӱннері, пасха чоннардағох осхас, киртініснең палғалыстығлар. Кӧзідімге, Рош-Ашана – Наа чыл; Йом Кипур – чарғы кӱні, пыро тастаҷаң кӱн; Суккос – еврейлернің пірікчеткенін таныхтапчатхан паза Синай пустыняҷа 40 кӱн чӧргенін хумартхылапчатхан ӱлӱкӱн; Симхас Тойра – Тораның ӧрінізі, неделяларға чарылған Тораның чыл тооза хығырғанының тоозылғаны (полған на неделяда наа чардыхты хығырчалар, іди чыл тооза); Пос чуртас кӱні – Израиль хазна тӧстелгеніне чарыдылча; Иерусалим кӱні – тилекейнің ӱс религиязы тӧреен городха чарыдылча паза пасхазы даа.
Таныхтирға кирек, еврейлер чииске кӧп хайығ айландырчалар. Ас-тамах арығ – кошернай – поларға кирек тіп таныхтапчалар олар. Чирге чарадылчатхан паза чарадылбинчатхан ас-тамахтаңар кашрутта (чиистеңер законнар чыындызында) пазылых.
Іди чахсы чииске саналчалар: фаршированнай палых, духовкада алай азых ӧртте пызырылған таңах, хой иді паза пасхазы. Прай чіҷең ниме-ноо ӧнетін ас-тамахтаң тимнелерге кирек. Пос хониинда ӧскірілген малның на идін чирге чарадылча. Че мында аны нименең азырапчатханына хайығ айландырарға кирегӧк. Мал азыралы ідӧк арығ поларға кирек. Ікі туйғахтығ паза тайнанҷаң малларның иді арыға саналча. Оларны чахсы оңдайларда ӧскірчелер. Мал ирееленмеске кирек. Хустарны алза, таңах, индейка, ӧртек, худай хузы идін чирге чарадылча. Палыхтардаң ханады паза хастырығы пар палыхтарны ла чирге чарадылча. Краб, устрица, рактарны чирге чарадылбинча – олар суғ тӱбін арығлапчалар. Ідӧк сӱттең тимнелген чиисті паза итті хада чирге чарадылбинча. Ӱӱҷік ас-тамаа, фрукттар, тоңастығлар экология саринаң арығ чирлерде, орта ӧскірілген поларға киректер.
Ідӧк мал соғарына улуғ хайығ айландырылча. Малны ӧнетін ӱгредіг ирткен кізі раввиннің паза община кнезінің кӧзіне соғарға кирек. Пычах ікі саринаң чахсы чітіділген поларға кирек. Ханны ағыссалар, аны чирге пір дее чарадылбинча. Ханда малның тыны тіп саналча.
Ідӧк еврейлер сӧбірелерін ызых нимее санапчалар. Ағаа прай чуртас пирілче. Кӧп пала ӧскірер кибір пар. Еврейлернің сӧбірелері пик полча, итсе, оолға хысты алай хысха оолны іҷе-пабалары палалары саарбах полған тустох таап салчалар тіп таныхтапча Григорий Пехотник.
Сӧбіренің тӧстее – іҷе. Сӧбіре чуртазына кирек ниме-ноо ӱчӱн ирен нандырча. Палалар ӧскірерінің ӧӧні – полған на палаа паарсиры паза хынары. Олғанны соғарға чарадылбинча. Ідӧк олар іҷе-пабаларының удур-тӧдір улуғласчатханын, паарсасчатханын кӧрерге киректер.
Ідӧк палаа турыстығ ӱгредіг пиреріне улуғ хайығ айландырылча. 3 частығда ол алфавит пілерге кирек, 5 частығда – хығыр поларға. Хызыҷахтар 12, оолахтар 13 частығда Тораны хығырып пастапчалар. Олғаннар ідӧк іҷе-пабаларына улуғласнаң хайчалар.
Хакасияда еврейлер саны асхынах полза даа, олар республика тилізіне улуғ хозым ит салғаннар. Саблығ кізілері аразында адирға чарир инженер Натан Герштті, регионның хазых хайраллирына улуғ хозым иткен Лея Герштті, Борис Мутицті, ӱгредігде паза наукада – Симон Перкастың сӧбірезін, чайаачы тилізінде – Леопольд паза Лидия Спивактарны паза пасхазын даа. Григорий Давидович, чоннар аразындағы хайызығлардаңар чоох парыбысханда, нинҷе орыннарда поларға киліскен, Хакасия ол саринаң иң истіг чир тіп таныхтапча. Тиктең нимес, республикабыста пасха-пасха чоннар аразында палғалыстарны тыыдарына улуғ хайығ салылча. Мындағ паалағ, сағынчам, пу тоғыстың чахсы салтарларын киречілепче.
Сом Альбина Чистогашевани
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Татьяна Кыштымова
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
