Холларны тӱзірерге чарабас
04.09.2024
Хабарлар
Рустам Канзычаков
Пӱӱн – Хакас тiлi кӱнi. Паланың тӧреен тiлiне, пос чонының культуразына паза кибiрлерiне хыныс иң пурун сӧбiреде салылча. Соонаң пу тоғысха ӱгретчiлер хозылчалар, аны узарат парчалар
Олған хайдағ ӱгретчiнiң холына кiр парарынаң кӧп ниме палғалыстығ. Ӱгренiске тартылып, ол чахсы салтарлар кӧзiдер бе, кӱстенер бе? Андағ ӱгренҷiлерiнде тӧреен тiлiне, кiчiг чир-сууна хынысты усхурчатхан ӱгретчiлернiң пiрсi Асхыс аймааның Калининдегi школазында iстенче. Чоох парча Рустам Канзычаковтаңар. Ол ӱгредiг киреенде 42-ҷi чылы тоғын парир, 5 – 11 класстарда хакас тiлi паза литературазы предметтернi апарча.
Таныхтирға кирек, пу син тус тӱзiмнiг тоғынғаны ӱчӱн Рустам Юрьевич аймах Аарластығ пiчiктернең таныхтатхан паза Россия президентiнiң, Хакасия пазының алғыстастарын алған. Iдӧк ол «Тиксi ӱгредiгнiң аарластығ тоғынҷызы», «Хакасияның саблығ ӱгретчiзi», «Чыл кiзiзi» аарластығ аттарға турысхан. Пӧзiк пiлiстiг ӱгретчi республика паза тиксi хазна синiндегi профессиональнай марығларның чиңiсчiзi пiр ле хати полбаан. 2012 чылда ол Россия синінде тӧреен тiллер ӱгретчiлерi марииның «Ӱгретчi-iстезiгҷi» номинациязында иң артығы полыбысхан.
Хакас тiлi кӱнiне аннаң оой нимес тоғызынаңар, хайди прай ниме идерге маңнанчатханнаңар чоохтазып алғабыс.
– Рустам Юрьевич, постарыңнаңар чоохтап пирiңер.
– Минiң тӧреен чирiм – Таштып аймаандағы Ӧлең чазы аал. Анда 8 классты тоосхам, анаң Таштыптағы 1 № школазар ӱгренерге парғам. 10 класс соонаң Ағбандағы ӱгретчiлер институдынзар филология факультедiнiң хакас пӧлиинзер кiрiп алғам. 1983 чылда аны тоозып, Калининдегi школазар тоғынарға килгем, амғы тусха читiре анда iстен парчам. Пастағы чылларда Таштып чирiнзер парыбызарға сағынғамох, че килiспеен.
– Ноғадаңар ӱгретчi чолын таллаазар?
– Школада ӱгренчеткенде, Таштып аймаанаң Ағбанзар кӱресче марығларға кил парҷаңмыс. Килзебiс, полған на сай ӱгретчiлер институдының хыринҷа иртчеңмiс. Мин пеер пiр дее кiрбеспiн тiҷеңмiн. Позым, филология факультедiнзер кiрiп, хакас тiлiне ӱгренiп алып, тренер поларға чарир тiп сағынчатхам. Ол туста анда саблығ спортсменнер ӱгренчеткеннер.
– Ciрер, ӱгретчi чiли, хакас тiлiн хайраллирынаң паза тилiдерiнең палғалыстығ сурығларнаң айғасчазар. Пу кӧстегҷе тоғысты хайди апарчазар? Хайдағ сидiксiнiстернең тоғазарға килiсче?
– Олғаннарны хакас тiлiне ӱгредiп алары – улуғ сурығ. Тiлнең палғалыстығ кирек андағ ла оой нимес. Амғы тусты алып алза, пiстiң класстарзар тiл чахсы пiлчеткен iкi-ӱс пала килче, олох синҷе – тiлнi уйан пiлчеткен, пасхазы, тiзең, аны пiр дее пiлбинче. Кӧбiзiнең «халас» сӧс ниме таныхтапчатханын сурыбыссаң, нандыр полбинчалар алай олаңай сым полчалар. Мындағ оңдайнаң, тiл пiлчеткен олғаннарны паза пiлбинчеткеннернi чарып, тоғынарға килiсче. Чарбазаң, кирек парбас.
Тiл пiлбинчеткеннернi иң пурун чоохтанарға ӱгредiп алар пӧгiн турча, оларға наука саринаң пiлiстернi пирерiнiң тузазы чох полар. Хакас тiлiнең чоохтанарға ӱгредiп, андағ ӱгренҷiлерге хайығ кӧп арах айландырылча. Аннаңар даа урокта тiл пiлчеткеннернең сала уйан тоғыныбысчам, неке. Анаң оларнаң, уроктар соонаң тоғазып, олимпиадаларға, марығларға тимненчебiс. Удаа пол парча, тiл пiлчеткен дее палалар хакас тiлiнең чоохтанминчалар. Аннаңар, чоохтарын сығарып, оларны палғалыстығ чоох пӱдiрерге ӱгредерге кирек. Олғаннар класс алнында чоох тутчалар, тiл пiлбинчеткеннернi ӱгретчелер.
Iдӧк iҷе-пабаларнаң тоғынарға килiсче. Класс устағҷылары чыылығлар иртiрчетсе, оларнаң чоохтазып аларға сурынып алчам. Андағ чоохтазығлар тузында iҷе-пабаларны, оларның аразында 40 – 50 частығлар, пiреелерi 30 частығлар, постарын ӱгредерге кирек полчатханы iлезiне сығысча. Iди полбаза, постары палаларын хакас тiлiне ӱгретпестер. Итсе, оларның кӧбiзi хакас тiлiн пiлче, че ноға-да палаларын ӱгретпинче. Анаң оларны палаларын ӱгретсiннер тiп чӧптепчезiң. Хайдағ ла сурығ кiзее пирбинчелер олар, хайдағ чоохтар чоохтабинчалар. Амғы туста пiреезi саңай тоғыр полча, хакас тiлiне ӱгретпеске сағынча. Че кӧбiзi тоғыр полбинча.
Мындағ оңдайнаң, 5-ҷi класстаң палаларнаң тоғынып пастапчазың, пiреезi пiр дее ниме пiлбинчеткен полча. Анаң 7-8 класстарға оларның тiллерi сых килче. Iди класстаң пiрее ікі-ӱс паланы чахсы чоохтанарға ӱгредiп алзаң – чахсы. Пiлдiстiг, анзы асхынах. Кӧбiзi хакас тiлiн ӱгрен полбин школа тоосча, арса, пiрее чирде, килiс парза, олар аны ӱгренiп аларларох.
Че ниме таныхтирға сағынчам, олғаннарны тіл алызарға ӱгредiп алза, оларға аннаң андар хакас тiлiнең чоохтазарға кирек. Пiрееде полча, палаа уроктарда «пистер» турғысчазың, анаң нинҷе-де чыл пазынаң тоғас парып, аннаң хакас тiлiнең чоохтассаң, ол «не понимаю» тiбiсче. Анаң позың алынҷа сағынчазың, хайди син ағаа чахсы паалағлар турғысхазың, ол, тiзең, чоохтазарынаң полар, синi пiл тее полбинча.
Пiстiң неделяда iкi ле час тiл уроктарына пирiлче, пір час – литератураа. Анзы уғаа асхынах. Пiр чылға олған нинҷе чоохтан салча полар? 50 хати ол монолог чоохтанған полза, алтынҷы классха чӱс хати пол парча. Че андағ даа полза, ӱгренҷi хакас тiлiнең чоохтаспинча. Сағысха тӱсчезiң: iкi чыл ол ӱгрендi, че ноға тiлi чоғыл. Палалар, тiзең, тiлнi «формально» ӱгренчелер, чахсы паалағ ла алып алар ӱчӱн. Олар чоохтаныбысханнар, пастарында, тiзең, пiлiс асхынах халған. Амғы туста хакас тiлi, хайди мин аны адапчам, «сувенирнай» тiл пол парир – пiрее чирде тахпахтап салыбызарға алай, аалҷыны удурлап, кӧмес чоохтаныбызарға ла тузаланчалар. Ол андағ полбаc ӱчӱн, тiл олғанның чӱреенең сыхсын тiп тоғыныбызарға кирек.
Литератураа улуғ класстарда неделяда пір час ол уғаа асхынах. Чылда 34 алай 35 час пол парча. Чоныбыстың чайаачызына, писательлернiң чоохтарына андағ улуғ пiлiстер кирiл парғаннар. 10 класста палалар фольклорны, чонның пазылбин пӱткен чайаачызын пiлерге киректер. Хайдағ чахсы произведениелер анда, алыптығ нымахтар алай кип-чоохтар ползын. Фольклорға 10 час ла пирiл парча. Ниме идiп аларзың ол син тусха? Анаң 20-ҷе час саблығ писательлерiбiстiң чайаачызына халча. Михаил Кильчичаковтың произведениелерiне алай Николай Доможаковтың «Ыраххы аалда» романына писче час алып аларзың. Хайдаң пу тусха ниме-де ӱгренiп аларлар.
Кiчiглернi, чииттернi чоныбыстың литературазына, фольклорына, тархынына, культуразына ӱгредерге кирек, оларны чахсы пiлзiннер. Андағ тоғыс апарарға кирек. Тiлге ле ӱгретсе, анзы оларға хынығ полбас, паланы ағаа тартып аларға ниик полбас. Аннаңар мында прай нименi хайыға аларға кирек. Пiстiң культурабыс паза тархыныбыс пай, хынығ, оларға кӧнiктiрерге кирек. Iдӧк урокта тузаланылчатхан ӱгредiг оңдайлары пасха-пасха поларға, пирiлчеткен пiлiстер чуртаснаң палғалыстығ поларға кирек.
Кӧзiдiмге, пiс уроктарда театр тӧстеп алчабыс, ойнапчабыс. Театр – ол хакас тiлiне ӱгредерге най чахсы ниме. Iдӧк сарыннар сарнапчабыс, постарының чоохтарын пазарға ӱгренчебiс. Андағ тоғысты апарғаны, хайдағ-да марығларда аралазып, сыйыхтығ орыннарға турысханы паланың кӧңнiн кӧдiрче.
Паза мин ӱгренҷiлернең тағларзар, кӧллерзер, хуйуларзар, сiлiг чирлерзер чӧрерге хынчам. Андағ чорыхтар соонаң палаларға саңай нанҷы пол парчазың. Арғыс пол парзаң, олар синi улуғлапчалар, аарлапчалар. Анаң позың оларнаң хада кӧдiрiлчезiң.
Школабыста музейлер пар, кӧзiдiмге, фольклор паза этнография музейi. Аннаң мин устапчам. Iдӧк хакас тiлi музейi тоғынча. (Мының алнында хакас чонның род ағастарының музейi полғанох.) Олғаннар оларзар хынып чӧрчелер.
– Сiрернiң кӧрiзiңернең, хакас тiлiнiң таңдағызы хайдағ?
– Хакас тiлiн хайраллирына кӧстелген тоғыс республикабыста кӧп апарылча. Хакасия правительcтвозынаң пастап, ӱгредiг паза культура учреждениелерiнiң, телевидениенiң, газетаның, писательлернiң тоғызынаң тоозып.
Че, минiң кӧрiзiмнең, ол тоғыс прай ла чонға, чирiбiстiң полған на пулиина чит полбинча. Газетаны алып алза, кем аны хығырча? Тиражы iкi муң экземпляр, кӧргенде. Электроннай кӧрiмiн, итсе, Москвада даа хығырча поларлар. Алай Хакас телевидениезiн алза, иртен тоғыста полчатханнаңар аны кӧр полбинчам. Сағынчам, кӧбiзiнiң андағ. Пiрееде олғаннарға урокта тоғындыр пирчем алай, оларға хынығ темалар полза, интернеттең алып алчам. Хакас писательлер аразында даа чииттернiң саны асхынах полчатханы хомзындырча. Пiстiң композиторлар асхынах. Тывазар чӧрерге килiскен, анда «Азия кiнi» паркта чӧрчеткенде, тыва кӧглерi ағырин истiлчеткен. Мағаа анда тың истiг пiлдiрген. Пiстiң ол саринаң ноға-да ол нимелер идiлбин халчалар. Мында, сағынчам, прай кирек кiзiлернiң тiл пiлбинчеткенiнең палғалыстығ.
Че тиксi алза, хакас тiлi ам даа чуртир тiп санапчам. Че пiске, хакас тiлiнең палғалыстығ тоғысты апарчатхан кiзiлерге, холларны тӱзірбин тоғынарға кирек. Ол санда школаларға, ӱгретчiлерге. Национальнозы хакас нимес тее кiзiлернi тiлiбiске ӱгредiп аларға кирек. Мин 5-ҷi класста тоғынғам, пӱӱл пiс Хакасияның национальнай паза территориальнай политика министерствозы иртiрчеткен марығда пис сыйых алғабыс. Ол палалар хакас тiлiнең чоохтазарлар, оларны аннаң андар ӱгредерге кирек, че iдӧк хоза пасха кiзiлернi тiлнi ӱгренерге тартарға кирек.
Тоғызымда хаҷан даа олғаннарны ӱгретчi поларға, пос тiлiн таллирға хығырчам. Ӱгренҷiлерім хакас тiлi ӱгретчiзiне парчатса, тың ӧрiнчем. Ам даа улуғ класстарда ӱгренчеткеннер санында тӧреен тiл ӱгретчiлерiне ӱгренерге парар олғаннар пар. Iзенербiс, олар тоғызыбысты узарадарлар.
– Сiрер iдӧк чайаачынаң айғасчазар – иреннер хоры араласчызы полчазар. Аннаңар чоохтап пирiңер.
– Тоғыстаң пос туста нименең не айғазарға килiспинче. Ӱӱҷiк пар, маллар тутчабыс. Хорға чӧрчем. Театрға чӧргемӧк. Че халғанҷы тустарда Асхыста аннаң устаҷаң кiзi чоғыл, аннаңар амғы туста анда араласпинчам. Театр – аар тоғыс. Ойын турғызып аларға оой нимес. Мин, ойнапчатсам, тың чӱрексiпчем. Ойын кӧзiдер тусха неделяҷа халыбысса, саңай чуртаҷаң оңдай чох полыбысча.
Хорға, тiзең, хынып чӧрчем. Андар 1985 чылдаң сығара чӧр парирбын. Ол туста аннаң Юрий Титович Морозов устаан, школада наа ла тоғынчатхан полғам. Ол минi хығырып алған. Ам хорнаң Лариса Степановна Тюкпиекова устапча. Хада сарнапчатхан арғыстарымнаң чыылыс парзабыс, чахсы пол парча. Хорнаң пасха чирлерзер марығларға, концерттерге чӧрчебic. Чыл сай сценаа пiрее 15-че хати, алай аннаң даа кӧп полар, сыхчабыc.
Пiс Ағбандағы драма театрының сценазынзар кӧп хати сыххабыс, Россияның Гнесиныхтарның адынаң академиязында сарнирға ӱлӱс тӱскен. Хазнабыста ол иң турыстығ музыка ӱгредiг заведениезiне саналча нооза, анда чон алнына сығарға хорғыстығ полған. Москвадағы чоннар аразындағы Музыка туразында сарнаабыс. Кем анда сарнаан? Прай ла саблығ артисттер андар сыхпинчалар, пiс, тiзең, сарнаабыс.
Мин ӱгренҷiлерiме тӧремiл чоохтапчам, амғы туста сiрерге парта кистiнде ле ӱгренерге чарабас. Чирiбiс улуғ, аны кӧрерге чӧр турарға, аймах марығларда аралазарға кирек.
Урокта ла, доскада алай экранда, прай нименi кӧзiт полбассың. Аннаңар палаларны улуғ городтарзар, кӧзiдiмге, Санкт-Петербургсар апар килерге кӱстенчем. Чорыхта олар чуртаста кирек аймах кӧнiгiстер алчалар, кӧзiдiмге, хайди метрода чӧрерге.
Полған на чиит кiзее полыс пирерге кирек. Ноға оларнаң чир-чайаанзар, пасха городтарзар чорыхтарнаң чӧрчем, ноға театрлар тӧстепчем? Олғаннар санынаң соонаң кем-де актёр, математик, шофёр алай учёнай пол парар. Оларны чонның чуртазын, кибiрлерiн пiлерге ӱгредерге кирек. Постарын чуртаста таап, пастарын пӧзiк тутсыннар.
Сом Дмитрий Сунчугашевти
Автор :
Чоохтасхан Татьяна Кыштымова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 30 | 31 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 1 | 2 | 3 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
