Тілні тилітчеткеннер сыйыхтарға турысханнар
06.09.2024
Хабарлар
Писатель, хабарҷы Илья Топоев «Хакас Республиканың чон писательі» аарластығ атха турысхан
Хакас тілі кӱні. С.П. Кадышевтің адынаң чон чайаачызы туразында Хакас тілі кӱніне чарыдылған пайрам ирткен. Танығлығ кӱнде тӧреен тілні хайраллирынҷа паза тилідерінҷе тоғысты апарчатханнарны таныхтиры кибірге кір парған
100 чыл мының алнында хакас тілінің амғы пічии тӧстел парған. 1924 чылда ӱртӱн айының 4-ҷі кӱнінде хакас пічиин тӧстирінҷе ӧме тӧстелген. Аннаң Георгий Игнатьевич Итыгин устаан. Тоғысчы ӧмезер К.К.Самрин, С.И.Кузургашев, К.С.Тодышев, П.Т.Штыгашев, И.М.Киштеев, М.И.Райков кіргеннер. Оларның ӧӧн пӧгіні хакас тілі алфавидін тӧстирі паза учебниктер пазары полған. Оларның кӱстенізінең 1926-1927 ӱгредіг чылында олғаннар школаларда пастағызын на пос тілінің учебниктерінең ӱгреніп пастааннар.
Хакас алфавиді, наа книгалар паза учебниктер, соонаң хакас газетазы тӧстелгеннең хакас пічиинің тархыны пасталыбысхан тирге чарир. Ол тустаң пір век ирт парды. Амды піс пурунғыларыбыс пастаан тоғысты аннаң андар узарадарға кӱстенчебіc.
Тоғыс аар даа парчатса, тиліс паза чидіглер пар. Анзын Хакас тілі кӱніне чарыдылған пайрамда Хакасия пазы Валентин Коновалов таныхтаан. Ідӧк регион устағҷызы, чыылған чонзар айланып, тӧреен тілні хайраллирында паза тилідерінде улуғ хозым итчеткен ӱгредіг, культура паза пасха даа кӧстегде істенчеткеннерні алғыстаан паза сыйыхтар читірген.
– Саннығ технологиялар, интернет ӧткін тиліпчеткен туста пос чилегелерінеңер паза кибірлерінеңер ундутпасха кирек. Пӱӱл, амғы хакас пічиинің 100 чылында, хакас тілі чуртапча, тиліпче паза ӧсчеткен тӧлге читірілче тіп поғдархаснаң салтар идерге кирек. Ӱc чыл мының алнында піс тіл хайраллирынҷа хазна программазын алыбысхабыс. Ол чахсы тоғынча тіп санапчам. Регионның хайдағ даа cидік тус полза, правительство тіл хайраллирына чарыдылған программаа ахча сыбыра кӧр салча.
Піс республиканың школаларындағы хакас тілі кабинеттеріне наа оборудованиелер алчабыс, учебниктер паза книгалар сығарчабыс, чайаачы пастағларға хабасчабыс, тіл хайраллирынаң айғасчатхан организацияларға грант ахчазын позытчабыс.
Хакас чонның кӱстенізінең амды школаларда паза олған садтарында, театр сценаларында, республика концерттерінде, телевидениеде хакас тілі истілче, – таныхтаан чооғында Хакасия пазы Валентин Олегович.
Аннаң андар Валентин Коновалов хакас тілін тилітчеткен чуртағҷыларға сыйыхтар читіріп пастаан. «Хакас чирі» газетаның пастағы категория хабарҷызы, саблығ писатель, драматург Илья Топоев «Хакас Республиканың чон писательі» аарластығ атха турысхан! Пӱӱл хада тоғынчатхан арғызыбыс ідӧк тоғылах 70 чазын чайаан. Илья Прокопьевичке редакция тоғынҷылары аннаң андар чапчаң тоғынарға паза андағох пӧзік чидіглерге чидерге алғапча.
Хакасия пазының Аарластығ пічиине ХакНИИЯЛИ-ның тіл секторының наука тоғынҷызы Артём Кызласов паза Ағбан городтың ӱгредіг устанызының хакас тілінҷе методизі Татьяна Тугарина турысханнар.
Мыннаң алғыстастар тоозылбаан. Валентин Олегович чарым час алғыстас пічіктерін читірген. Алғыстас пічиинең таныхтатханнарның аразында «Хакас чирі» республика газетазының корректоры Елена Пастаева паза пӧлік редакторы Татьяна Тютюбеева полғаннар. Олар ікӧлең редакцияда 10 чыл азыра істен парирлар, пілістері пик, опыттары улуғ. Елена Алексеевна, ирткен чылда Хакас тілі кӱніне чарыдылған республика диктантында аралазып, чиңісчілер санында пол парған. Тоғызына ол уғаа нандырығлығ хайча паза аның хараанаң пір дее алҷаас иртпинче. Татьяна Евгеньевнаны культура киреенде істенчеткеннер чахсы таныпчалар. Аның тоғызы сылтаанда республика чуртағҷылары регионның культура чуртазынаңар піліп алчалар. Хабарҷы, ӧӧн тоғызынаң пасха, ідӧк редакцияның хачы тоғызын апарарға маңнанча.
Танығлығ кӱнде иң кӧп ӱгретчілер паза воспитательлер таныхтатчалар. Анзы пілдістіг. Пу кӧстегде істенчеткеннернің холында паза сӧбірелернің хайиинда хакас тілінің таңдағызы нооза.
Хакас тілі кӱніне чарыдылған пайрамға прай город-аймахтардаң чон чыылысхан
Хайди таныхтаан чооғында Хакасия пазы Валентин Коновалов, республикада хакас тілі хайраллалча, амды ідӧк аның тилізінеңер сағыссырирға кирек. Тиліс, тізең, хайда? Пілдістіг, книгалар, газеталар, сӧстіктер – ол уғаа чахсы. Олар киректер. Че, олғаннарны паза чииттерні тілге кӧніктіріп алар ӱчӱн, наа оңдайлар кирек. Ол наа технологиялар. Хакас тілін интернетсер киріп алары – оой нимес тоғыс, че республиканың хай пірее ӧткіннерінің сылтаанда халғанҷы чылларда хай пірее социальнай сетьтерде хакас тілінең чапсых видеолар кӧрерге оңдай пар.
Егор Мамышев Ағбан пилтірі аймаандағы Чарков аалның ортымах школазында хакас тілі паза литературазы ӱгретчізі полып тоғынча. Олғаннарны тілге кӧніктірерінең пасха, ӧткін ӱгретчі интернетте хакас тілін тилітче.
– Мин сағынчам, тілні интернетсер хайди даа сығарарға кирек. Амды андағы группаларны салааларнаң на санабызарға чарир. Піс хормачы оңдайҷа видеолар сығарчабыс. Мағаа аннаң айғазарға чапсых. Ағаа хоза, пілінчем, мин аны позыма ла нимес, прай хакас чонға итчем, чииттерні пос тіліне тартчам. Видеоларны кӧрген кізілер кӧп. Группада кӱстіг ӧме тоғынча, прайзы тӧреен тілнең чалтырама чоохтасча. Ізенчем, интернетте хакас тілінең пасха даа проекттер тӧcтелер.
Чарковтағы школада мин ӱзінҷі чылы тоғынчам. Тоғыс аар парча, хакастар асхынах. Чоохтаспинчалар. Ӱгредіг чылының пастағы кӱнінде ӱгренҷілерімнең ирткен чылдағы темаларны сурғанымда, прай пілчелер, чайғы тусха ундутпиндырлар. Анзы мині ӧріндірче, – чоохтапча чиит ӱгретчі Егор Мамышев.
Танығлығ кӱнде тіспен тоғызы паза халых тоғыс апарчатхан ӱчӱн Егор Алексеевичке Хакасия пазы Валентин Коновалов алғыстас пічиин читірген.
Хакас тілі кӱнін таныхтирға тиксі республикадаң чыылысханнарға концерт турғызылған. Анда С.П.Кадышевтің адынаң национальнай кіннің чайаачы ӧмелері араласханнар. Ідӧк кіннің улуғ сценазынзар пайрамның иң кічіг араласчызы Бронислав Чебодаев сыххан. Оолах Ағбаннаң. «Феденька» олған садынзар чӧрче. Аны аға-ууҷазы Михаил Васильевичнең Надежда Степановна Чебодаевтер ӱдес килгеннер. Ирепчі Пии аймаандағы Алахтайлар аалынаң. Бронислав кіннің cценазында хакас тілінең кибеліс тыыда чоохтап пирген.
Пӱӱл пастағызын на Хакасияның ӱгредіг паза наука министерствозы Хакас тілі кӱніне удур республиканың олған садтарындағы олғаннар аразында хакас тілінең кибеліс хығырарынҷа марығ иртірген. Анда 50-ҷе олған араласхан. 6-7 частығлар аразында Бронислав Чебодаев чиңіс тутхан. Ағаа паза марығның пасха чиңісчілеріне, сыйыхтығ орынға турысханнарға республиканың олғаннарға хоза ӱгредіг пирҷең кінінде сыйыхтар паза дипломнар читіргеннер. Ӧткін оолахтың ағазы чоохтапча:
– Хакас тіліне хайығ айландырылчатханы ӧріністіг. Республикада пу кӧстегҷе кӧп тоғыс апарылча. Сағысха кирчем, хайди ирткен чылларда пос тілінең чоохтазып городча пас чӧрчетсең, пасхалары кізіні тығырарға кӱстенҷеңнер, орыс тілінең чоохтазыңар тіҷеңнер. Амды чонның сағызы алыс парған, удур-тӧдір иптіг хайчалар. Бронислав, тізең, кічігде хакастап ла турҷаң, олған садынзар пирібіскенде, орыс сӧстер сых килген. Аннаңар піс аны пос тілінең чоохтазарға кӧстепчебіс. Сағынчам, пасха даа іҷе-пабаларға паланың тӧреен тілін ал халарға сіренерге кирек, – таныхтаан чооғында Алахтайлар аал чуртағҷызы.
Бронислав, тізең, уғаа чапчаң оолах. Кибелізін ӧтіре ӱгрен салтыр, тыыда чоохтапча. Мағаа аннаң чоохтазарға оңдай полған.
– Мині іҷем паза аға-ууҷам марыға тимнееннер. Сӧстерні паста тударға сидік пілдірген. Сценада тудынарға хорыхпаам. Улуғ ӧс парзам, мин «айтишник» алай ба кӧгҷі поларға сағынчам. Компьютернең тоғынчатханнар хайдаң даа тоғын полчалар, пляжта даа чадып. Кӧгҷі, тізең, хайди чахсы концерт иртірібізер, ол син кӧп ахча алча, – пӧгіннерінеңер ӱлесче Бронислав.
Хаҷан-да Михаил Васильевичнең Надежда Степановна Николай оолғын пос тілінең чоохтазарға ӱгрет салғаннар, амды Николай хонғаны Ольганаң хада Брониславты пос тіліне кӧніктірче. Чиит сӧбіре паланаң мыннаң мындар айғасса, ол тӧреен тілін хайди даа пілер. Я, амғы палалар наа технологияларға матап тартылчалар, анда, тізең, саңай ла орыс тілі. Пілдістіг, мындағ алызығларда паланы пос тіліне кӧніктіріп аларға 2-3 хати сидік. Че интернетте ӱгретчі Егор Мамышев осхас палаларға сығарчатхан видеолар кӧп паза олар хынығ ползалар, палалар андар тартыларлар, хакас тілін истерлер, аны піл поларлар, чоохтазарлар. Аннаңар палаларға тӧреен тілні истер оңдайлар тимнирге кирек.
Чебодаевтер сӧбірезі тілні тӧлдең тӧлге читірче
Ӱртӱннің 4-ҷі кӱнінде Хакасияның ӱгредіг, культура учреждениелерінде, библиотекаларда Хакас тілі кӱніне чарыдылған аймах мероприятиелер ирткен. Чоохтирға кирек, Хакас тілі кӱні республикада 2017 чылдаң таныхталча. Аны иртірерінің пастағҷызы хакас тілін, культуразын паза этнотуризмін хайраллирынҷа паза тилідерінҷе тоғысчы ӧменің араласчызы, филология наукаларының кандидады, газетаның ӧӧн редакторы Радион Сунчугашев полча.
Сомнар Дмитрий Сунчугашевти
Автор :
Оксана Котюбеева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 27 | 28 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
| 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
| 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 |
| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 |
| 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
