Тӧреен тiлнiң тадиин хайди чiдiр салбасха?
11.09.2024
Хабарлар
Роман Киргинеков
Хакасия – прайзыбыстың ибi. Хайдағ даа чонның тӧреен тiлiн хайраллааны аның национальнай культуразын паза кибiрлерiн хайраллирға полысча. Тiл – пурунғыларыбыстаң пiске читкен ис-пай. Ол ӧткiн тузаланыста полза, чон чуртапча. Тiл чiт парза, чон iдӧк чiт парча
Пӱӱнгi кӱнде Хакасияда, хомзынысха, пу ағырсымнығ сурығ. Итсе, ол ӱлгӱлер хайии чох халбинча. 2021 чылда Хакасияда «Хакас тiлiн хайраллиры паза тилiдерi» хазна программазы алылған. Аны толдырар ӱчӱн республиканың национальнай паза территориальнай политика министерствозы нандырча. Чуртасха кирерiнде ӱгредiг паза наука, культура министерстволары араласчалар. Хакас тiлi орыс тiлiнең хада регионыбыста хазна тiллері санына кiрче. Программада аны хайраллир, iстезер, тилiдер паза ӧткiн тузаланысха кирер оңдайларны тӧстирi кӧрiл парған.
Пу тусха хакас паза орыс тiллерiнең наука, ӱгредiг-методика паза пасха даа сығарыстар, ол санда палаларға тимнелген, чарых кӧрерге киректер. Iдӧк олар электроннай кӧрiмнiг поларлар. Хакас тiлiнең пасха даа сығарылған кинделернiң электроннай кӧрiмнерi тимнелерге кирек. Олар электроннай библиотекада сығарыларлар.
Программа хоостыра хакас национальностьтығ, тӧреен тiлiн ӱгренчеткен олғаннарның саны 79,6 %-ке чит парарға кирек. Амғы туста хакас тiлiн республикабыстың 135 школазында ӱгренчелер. Предмет чiли ӱгредiг пiр дее апарылбинча Абаза, Саяногорск городтарда паза Боград аймаанда. Олған садтарын алза, хакас тiлi школа алнындағы 110 ӱгредiг организациязында апарылча. Ағбанда оларның саны 44-ке тиңнелче. Пiр дее ӱгренiлбинче Боград, Орджоникидзе аймахтарында. Хакас тiлiне ӱгредер оңдайларны чахсыландырар пӧгiннең школаларның хакас тiлi кабинеттерiнде лингафон оборудованиезiнiң турғызылары кӧрiлче. Оларның саны 12-дең асхынах полбасха кирек.
Iдӧк программада хакас тiлiн тилiдер пӧгiннең иртiрiлчеткен марығлар араласчыларының санын чылдаң чылға хозары кӧрiл парған. Республиканың устағ-пастаа пу сурығны хайығ чох артыспинчатханы ӧрiндiрче. Пiске, чонға, пу киректең iдӧк оортах турбасха кирек. Тӧреен тiлiбiстi хайраллап, тилiдiп, пiс чирiбiстiң культуразын, кибiрлерiн хайраллирбыс. Чоныбыстың пос оңдайлығ полчатханын, ундутпин, тилiтсебiс, Хакасияда чуртапчатхан пасха чоннарнаң даа хайызығларыбыс, ынағласчатханыбыс пиктелiп одырар.
Олған садтарында, школаларда хакас тiлiне ӱгретчетселер дее, аннаң чоохтазарға пала иң пурун iҷе-пабазынаң, аға-ууҷаларынаң ӱгренерге кирек. Тӧреен тiлнiң тадиин сизiнгенi сӧбiреде пасталча. Че хайди таныхтапча Хакасияның ӱгредiг паза наука министерствозының наука паза национальнай ӱгредiг пӧлиинiң устағҷызы Ольга Доможакова, олғаннар пос тiлiн пiлбинчеткенiнде iҷе-пабаларын на найнирға саба полар. Хакас тiлiн пiлчеткен дее палалар, олған садына алай школаа чӧр сыхсалар, чоохтаспиныбысчалар нооза. Нименең ол палғалыстығ? Пу сурыға кӧрiстерiнең, тӧреен тiлiбiстiң амғы тустағы сидiксiнiстерi хоостыра сағыстарынаң Хакасияның тiл, литература паза тархын наука-iстезiг институдының тiл пӧлиинiң тоғынҷылары ӱлескеннер.
Тiл пiлчеткеннерге дее хакас тiлiнең чоохтасчаң оңдайлар чоғыл тiп сағыснаң чарасча ХакНИИЯЛИ-ның тiл пӧлиинiң наука тоғынҷызы Роман Киргинеков.
– Амғы туста орыс тiлiнең искiрiглер кӧп пирiлче, англия даа тiлiнең кiрген сӧстер ӧткiн тузаланылча. Оларны телефоннардаң, интернеттең, телевизордаң алчабыс. Халғанҷы чылларда даа чуртасха уғаа кӧп наа ниме кирiлген. Аалларда даа чуртапчатхан чон хакас тiлiнең тың на тузаланминча. Чоохтасчатханнарның кӧбiзi – улуғ частығ кiзiлер. Чииттер паза ортын частығлар, тiзең, ӱгредiг алай тоғыс хоостыра пасха орыннарзар кӧп чӧрчелер. Анда тiл алысчаң кiзiлерi чох поладыр, аннаңар олар орыс тiлiне кӧнiк парыбысчалар.
Полған на аал чуртағҷыларының чаттары пар полар. Оларда кiзiлер орыс тiлiнең не пазысчалар. Пасха чоннардаң истерге килiскен, кӧзiдiмге, тываларның андағ чаттары парох. Анда тӧреен тiлнең чоохтазығ парча, тiл анда чуртапча тирге чарир. Аның ол саринаң тузаланылчатханына чарыдылған iстезiглер дее пар. Пiстiң хакас тiлi, тiзең, iди тузаланылбинча. Итсе, мин чатта «Пӱӱн пис час иирде аалзар шалдырарға сағынчам. Миннең хада пiреезi парар ба?» тiп пас салзам, хада парҷаң кiзi таппаспын, неке. Алай пiреезi «Ноға хакас тiлiнең пасчазар – пiл полбинчам» тiп тарынар даа. Андағ тiл тӧремiл тузаланыста полбинчатханынаң палғалыстығ сидiксiнiс пар. Ағбанда тiл пiлчеткен палаа хакас тiлiнең чоохтасчаң оңдай чох полча. Городча кӱн тооза чӧр салзаң даа, ибiре орыс тiлi ле истiлче.
Ағаа хоза, хакас тiлiндегi сӧстер, иргiленiп, тузаланыстаң сығып одырчалар. Кӧзiдiмге, пӱӱнгi кӱнде аалларда кiзiлер тайғалап чӧрбинчелер дее. Ол оңдайнаң пу кирекнең палғалыстығ сӧстер чiдiп одырчалар. Аннаңар пӱӱнгi кӱнде чуртастың аймах сариларында тузаланылчатхан сӧстернiң сӧcтiктерiн тимнирiнҷе тоғысты апарарға киректелче – имнег киреенде, политикада, ӱгредiгде паза пасхазында даа. Терминология сӧстiктерi пар полза, тiлбестеглер идерге дее оой поларҷых.
Паза, тиксi алза, аалларда хакас тiллiг литература чидiспинче. Аалларда почта тоғынминчатханнаң палғалыстығ сидiксiнiстер пар. Аның сылтаанда чуртағҷылар «Хакас чирi» газетаны албинчалар. Хакас тiлiнең дее сыххан кинделернiң тиражы асхынах, полған на библиотекада 1-2 экземпляр полча. Хайзына-да пiр дее читпинче. Мындағ оңдайнаң чон хакас тiлiнең хығырбиндаача. Хығырбазалар, тiл тоғынминча, аның сылтаанда чiтче, – чоохтапча Роман Геннадьевич.
ХакНИИЯЛИ-ның тiл пӧлиинiң улуғ наука тоғынҷызы, филология наукаларының кандидады Вия Субракова халғанҷы туста тiл тың пiлдiрте чiт сыхты тiп таныхтапча.
– Мының алнында, Асхыс аймаанзар парзаң, олғаннарның школада пос тiлiнең чоохтаспинчатханы iди тың харахха тасталбаҷаң. 2010 чылларда пiстi тiлдеңер чарыдығлығ лекциялар хығырарға ысчаң полғаннар. Олох туста чииттернiң тiлнi чахсы пiлбинчеткенi кӧрiн сыххан. Боград, Орджоникидзе аймахтарында чоохтаспинчатханнары полған, анда хакастар саны даа асхынах. Аннаңар анда тiл чiтчеткенi iле кӧрiнҷең. Мында, тiзең, Асхыс аймаанда хакас чон чуртапча, че чииттернiң тiлге тартылызы чоғыл. Тiл пiлчеткеннер дее ноға-да удур-тӧдiр орыс тiлiнең чоохтазар полыбысханнар. Кирек туста ноға-да пу киректi тохтат полбаабыс. Амды ол чииттер постары iҷе-паба полчалар. Пу синге килгенде ле, хай пiреезi «Ноға тӧреен тiлiмнi пiлбинчем?» тiп сурығ пирче, аның пайын ӱгренiп, тадиин сизiн полбаанына ачырғанча. Постарының палаларын ӱгредер сағыс пар, че тiл пiлбинчелер.
Ирткен чылда кӱскӱзiн Татарстанзар чӧргебiс. Прайзыбыс пiлчебiс, республикабыста терминология комиссиязы тоғынча. Хазан городта андағох комиссия пар. Олар пiснең опыттарынаң ӱлескеннер, тоғыстарын хайди пастааннарынаңар, хайдағ сидiксiнiстерге тоғасханнарынаңар чоохтааннар. Пiди кӧргенде, оларның тiллерiне хайығ хаҷан даа сообаан, аннаң тӧремiл айғас турғаннар. Паза тiлнi чуртасха кирер ӱчӱн уғаа кӧп ниме ит салғаннар. Учёнайлар полған на кӧстегҷе, улуғ даа полбаза, терминология сӧстiктерiн, тимнеп, сығар салғаннар. Холларын пiр дее тӱзiрбин, аймах специалисттернең чоохтасханнар.
Хакас тiлiнде, тiзең, Роман Геннадьевич орта таныхтапча, терминология чахсы чарыдылбаан. Ачырғасха, пiстiң ол тоғыс тузында идiлбин халған. Аннаң айғазарға чылдаң чылға сидiк полып одырча. Тiлнi ӧтiре, чахсы пiлчеткен улуғларыбыс ах чарыхтаң парып одырчалар. Оларның соонаң халғаннар хай пiрее нимелернi iди ӧтiре пiлбинчелер. Хайдағ-да нименi таныхтапчатхан сӧс пар полған, че пiс аны пас салбаабыс, хайраллап халбаабыс.
Прай пу нимелер кiзiнi тың сағыссыратча. Ноға тузында андағ кӧп ниме идiлбин халған? Пiстiң, Татарстандағы осхас, андағ кӧп специалист чоғыл. Анда хаҷаннаң наука школазы, кiнi пар. Аннаңар оларның специалисттерi илееде. Хакасияда андағ ученайларны тимнеҷең кiн чоғыл, полғаныбыс ла пасха-пасха городтарда ӱгрен килгебiс – Москвада, Санкт-Петербургта, Новосибирскте, Уфада. Сизiнгенде, мындағ кiн пар орыннарда, специалисттернi тимнеп, чуртастың полған на кӧстеен пос тiлiне тiлбестеп, сӧстiктернi чуртасха кир саларға кӱстен халғаннар. Хазан городта прай учреждениелер, орыннар аттары татар паза орыс тiллерiнең пирiлче. Пiстiң тiлiбiс хаҷаннаңох iди прай чирлердең истiлген полза, хазна пiчiктерiн пазарында тузаланылған полза, аның «престижi» пӧзiк поларҷых. Чииттернiң, аны исте, кӧре, тiлнi пiлерге кирек полчатханында iкiнҷiлестер чох поларҷых таа. Олар пос тiлiнең палғалыстығ специальностьтарны таллирҷыхтар.
Амғы туста наа технологиялар чуртасха пик кiр парғаннар. Аннаңар пiске пос тiлiн хайди даа интернетсер кирерге кӱстенерге кирек. Олох Татарстанны кӧрзе, оларның прай хазна сайттары татар тiлiнең пар. Башкирияда андағох. Хакас тiлi – iдӧк хазна тiлi, аны андағ синге кирген полза, чииттер дее тiлнi хайраллирына кӧп арах хайығ айландырарҷыхтар, арса.
Пiстiң чиит оол Василий Адёшкин хыйғаҷах, нейросетьтi хакас тiлiне ӱгредерге, тiлнi интернетсер кирерге кӱстенче. Ол прай тоғысты, ахча албин, пос кӱзiнең апарча. Аның чӱрее ноға тӧреен тiл интернетте чоғыл тiп ағырча. Пiске, андағ чииттернi хоза ӱгредiп, оларға полызарға кирек. Специалисттернi тимнирiне улуғ хайығ айландырарға кирек полчатханынаң палғалыстығ сурығ турыбысча. Хайда-да ӱгрен килiп, пеер айланзалар, оларға мында тоғынҷаң орын пар поларға кирек.
Удаа истерге килiсче: пiрее улуғ нимес аалларда пiр дее олған сады чоғыл, че палалар ибде одыра ла орыс тiлiн ӱгренiп алчалар. Пос тiлiнең чоохтаспин, орыстапчалар. Ноғадаңар iди пол парча? Ол пала телефонны алай телевизорны кӧрiп одырча, анда саңай орыс тiлi. Мультфильмнер пос тiлiнең полған полза, ол аны iдӧк ӱгренерҷiк. Хонҷых республикаларда, кӧзiдiмге, Тывада, ол нимелерге кӧп хайығ салылча. Мының алнында сыххан мультфильмнернi пос тiлiнең ӱннендiрчелер. Пiлдiстiг, мында авторскай правилолар хоостыра тоғыс апарарға, пу кӧстеглерге хайдаң-да ахча табарға кирегӧк. Интернетте пiрее тустарда фильмнернiң, мультфильмнернiң хакас тiлiнең ӱннендiрген ӱзiктерi тоғас парча. Оларны кӧрерге хынығ нооза. Сағынчам, республика ӱлгӱлерi, ол саринзар хайығ айландырып, тоғыс апарған ползалар, хакас тiлiн хайраллиры хай-хай пӧзiк синге сығарҷых. Пала кiчiгдең искен нименi чахсы паза чапчаң сағын салча нооза. Iдӧк хакас тiлi кабинеттерiне лингафон оборудованиезiн аларға полыс пирген ползалар, чахсы поларҷых. Ол тiл ӱгренчетсе, уғаа тузалығ ниме, – таныхтапча Вия Васильевна.
Сомнар Дмитрий Сунчугашевти, ХакНИИЯЛИ-ның архивiнең
(Хакасия правительствозы, национальнай паза территориальнай политика министерствозы хабазиинаң сығарылған)
Автор :
Татьяна Кыштымова
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 1 |
| 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 |
| 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 |
| 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 |
| 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 |
| 30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
