Тайға-арығларның хадағҷылары
13.09.2024
Хабарлар
Пиидегі лесничествоның пӧлік устағҷызы Евгений Кокшаров харағай хорбылары ӧскірілчеткен питомникте
15 ӱртӱнде – Ағас хонии паза ағас тимнир промышленность тоғынҷыларының кӱнi. Пу ӱлӱкӱн пiстiң хазнада 1980 чылдаң ӱртӱн айының ӱзiнҷi позырах кӱнiнде чыл сай таныхталча
Хакасия чирлерiнiң кӧбiзi тайға-арығларға килiсче, аннаңар оларны хайраллапчатхан паза арачылапчатхан тоғынҷылар аарласта полчалар.
Республиканың полған на аймаанда тайға-арығларны хайраллирынаң паза арачылирынаң айғасчатхан лесничестволар паза автоном учреждениелерi пар. Таныхтирға кирек, 2008 чылға теере пу тоғыснаң арығ хоныхтары (лесхозтар) айғасчаң полғаннар. 2008 чылда ағас хоныхтары лесничестволарға паза ағас сервистерiне чарыл парғаннар. Амды лесничестволар рейд сыныхтағларын иртiрчелер паза тайға-арығларда чирлернi арендаа пирерiнең айғасчалар, хорбылар хайди одыртылғанын сыныхтағда тутчалар. Алызығлар кирiл парғанда, арығ хадағҷылары арығ инспекторлары тiп адал сыхханнар, оларның санын тың хызырыбысханнар.
Пiске Пиидегi лесничествоның пӧлiк устағҷызы Евгений Кокшаровнаң тоғазып алар ӱлӱс тӱcкен. Ол, 1993 чылдаң сығара Хакасияда чуртап, Пиидегi ағас хонии, соонаң Пиидегi лесничествода тоғынча.
Евгений Иванович Тувадағы ССР-да 1962 чылда тӧреен. 8 класста ӱгренчеткенде школаның лесничествозында тоғынған – хорбылар одыртарында, хазың сыбырғыларын тимнирiнде араласхан. Арығ хадағҷыларының тоғызын кӧрҷең, арығда сыбыра полҷаң, аннаңар чуртазын тайға-арығнаң палғалыстырған.
1979 – 1984 чылларда Евгений Кокшаров Сибирьдегi технология институдында «Ағас хонии инженерi» специальностьча ӱгренген. Ӱгредiг соонаң Тувада Барун-Хемчиктегi лесхозта чачырған хонииның ӧӧн агрономы полып тоғынған, анаң тоғыс чыл ӧӧн арығ хадағҷызы полған. 1993 чылда Пии аймаандағы Табат аалзар кӧс килген. Андағы лесничествода арығ хадағҷызы полған, 2000 чылдаң – Пиидегi лесничествоның арығ хадағҷызы, 2016 чылдаң сығара – Пиидегi лесничествоның пӧлiк устағҷызы.
Пиидегi лесничествоның чирлерiнiң улии 108,3 муң гектарға тиңнелче. Андар Табаттағы, Пиидегi паза Очырдағы участковай лесничестволар кiрчелер. Лесничествоның чирлерiнзер iдӧк Таштып аймааның тайғалары кӧп нимес (5 муң гектар чир) кiрчелер.
Пӱӱнгi кӱнге лесничествода 19 кізі iстенче: тайға-арығның 15 инспекторы, ӱс водитель паза пiр пес одынҷаң кiзi.
– Арығ хонии полғанда, минiң Табатта ла онға чағын арығ хадағҷызы полған. Амды тоғынҷылар асхынах, олар арығ инспекторлары тiп адалчалар. Арығ хадағҷызы ӱгредiглiг тӧрт ле кiзi тоғынча. Пiс Пиидегi школанаң палғалыс тутчабыс, тоғынҷылар киректелчеткеннеңер чыл сай искiрчебiс. Че пiрдеезi пу профессияны таллабинча. Кӧстегҷе ӱгренер оңдай парох, че нинҷе-де чыл мының алнында нинҷе-де кiзi арығ хадағҷызына ӱгренiп алған даа полза, пiссер айланмаан. Пӱӱл пiс школазар хатап айланғабыс. Че ӱгренер пала табылбаан, – теен Евгений Кокшаров.
Пиидегi лесничествоның тоғынҷылары «Бея-лес-сервис» автоном учреждениезi тайға-арығларда хорбыларны хайди одыртыпчатханын, ағырығ паза хуруғ ағастарны кисчеткенiн паза ӧрттернi ӱзірчеткенiн хайығда тутчалар, идiнҷектерге тайға-арығларда ағас пилетирiне чирлернi арендаа пирерiнең, iдӧк чуртағҷыларға чурт, хазаа, мылча паза пасха даа пӱдiрiглерге ағас пилетирiне, одыңа чарадығлар пирерiнең айғасчалар.
– Пӱӱл ағас пилетирiнҷе iкi сайбағ сығысхан. Уголовнай киректер азылғаннар, че сайбағҷылар чир-чайаанға ӱрег ағылған ӱчӱн штрафты чапчаң тӧлебiскенде, уголовнай кирек тохтадылған. Сайбағларның пiрсi хазыңны одыңа пилетирiнең палғалыстығ полған. Кiчiг Нонып аал чуртағҷызы, алты хазың ағасты кизiп, 40 муң салковайға ӱрег ағылған. Штрафты тӧлебiскен.
Чистектер паза хузух теерерiн пiс iдӧк хайығда тутчабыс. Пӱӱл тайға чистегiн теерер тус орғах айының 20-ҷi кӱнiнде пасталған, хузухты ӱртӱн айының пастағы кӱнiнең сығара теерерге чарадылча. Че, чайғы iзiг полғаннаңар, чистектер дее, хузух таа ирте пыс парғаннар. Чистектер теерчеткен кiзiлернi пiс тың хатығлабинчабыс. Тайғаларда чистек iди мының алнындағы чiли кӧп ӧспинче. Табаттағы тайғаларда чистек ӧсчеткен орыннарда сырыптар паза ағастар халын ӧс парғаннар, аннаңар халғанҷы чылларда чистек асхынах сыхча. Аны ирте дее теерiп алған кiзiнi кӧр салзабыс, кӧп ле ол теерiп алған полча? Пiрее iкiҷе ле литр. Пiлдiстiг, ол аны позына теерче, садыға нимес. Пiс штраф салбинчабыс. Мының алнында Абазадағы тайғаларда чистектернi теерерге Ағбаннаң нинҷе-нинҷе бригада ағылҷаңнар. Олар чистектернi саптарынаң хада чулҷаңнар, тузы читкелекке дее. Ол орыннарда пiр дее ниме халбаҷаң. Чистек пызығ полза, аны теерерге дее оой полча, – теен Евгений Кокшаров.
Пиидегi лесничествоның чирлерiне кiрчеткен тайға-арығларда тилем учурабинчатхан аңнар чуртапчалар паза ӧзiмнер ӧсчелер. Тилем учурабинчатхан аңнарның санында – чохыр аң, табырға паза пулан. Арығ инспекторларына пу аңнар учурабинчатсалар даа, iстерi кӧрiн парчалар. Арам учурапчатхан ӧзiмнер аразында арчын, сыын оды паза алтын тамыр. Пу им оттар Россияның Хызыл книгазынзар кирiл парғаннар.
Арығ хадағҷыларының тоғызы оой нимес. Мының алнында оларға тайға-арығларда ачын аңнардаң арачыланар ӱчӱн мылтых пирiлҷең, че 2006 чылда арығ кодексiнзер алызығлар кирiл парғанда, мылтыхтығ чӧрерге чарадылбиныбысхан. Аннаң пасха, энцефалиттiг харчыхха ызыртыбызарынаң хорғыс пар. Энцефалиттең тоғыр прививка турғыстырчатсалар даа, харчыхха ызыртып, ағырыбысчалар. Арығ инспекторлары ағастарны узурчатхан орыннарда удаа полчалар, аннаңар хорғыс ағылбинчатхан оңдайларға тудынарға киректер. Хазыр чил полза, ағас оларның ӱстӱне тӱс парбас ӱчӱн, сизiктiг чӧрерге киректелче.
Евгений Кокшаровтың таниинаң, халғанҷы туста Пии аймаандағы тайғаларда экология кирее хомай саринзар алысча – сыбы ағастарын хурт-хоос чiпче. Бондаревтегi тайғада сыбылар сарғалчалар, хузух ағазының кӧбiзi хуруп парған. Евгений Иванович анзын кидеркiдең, Новокузнецк саринаң, чиллер ӱбӱрчеткенiнең палғалыстырча. Новокузнецкте промышленность тилiпчеткеннеңер, чир-чайаанға хорғыс ағылчатхан ниме-ноо мында тӱс парча.
– Лесхозтың устағҷызы Анатолий Гаврилович Капитанов полған туста, Новониколаевка аалда наука-iстезiглiг институттың сыныхтағ орны полған, хайзы чиллер чир-чайаанға хайди теелчеткенiн сыныхтағда тутханнар. Iстезiгҷiлер чооғынаң, кидеркi чиллер чир-чайаанға хомай теелчелер. Аның ӱчӱн ағастар хомайланчалар, анаң оларны хурт-хоос чiпчеттiр. Хуруп парған ағастар одыңа ла чарир, че пiс олар ӧсчеткен орыннарны чуртағҷыларға арендаа пир полбинчабыс. Хуруғ ағастарны «Бея-лес-сервис» автоном учреждениезi кисче. Идiнҷектер одыңнаң айғазарға ынабинчалар, хорадығлар улуғ, паазы аарлығ нимес, – сағызынаң ӱлескен Евгений Иванович.
Ӱс чыл мының алнында «Экология» нацпроект хоостыра лесничестволарға арығларда ӧрттернi ӱзiрерiне паза сыныхтирына ӧнетiн техника пирiлiп пастаан. Пиидегi лесничестваа ӧрт ӱзiрҷең машина, квадроцикл паза трактор пирiлген. Мындағ оңдайнаң тоғыс сала оой пар сыххан.
Евгений Кокшаров кiзiлерге мындағ чӧптер пирче – тайға-арығзар килзер, посты аның ээзi чiли нимес, аалҷы чiли тудынарға. Ӧрттер оой сығыс парар туста арығда от тамыспасха. Пасха тустарда отты ағастар ӧспинчеткен орында тамызарға. Сӧп-сапты артыспасха. Хузухты паза чистектернi чарадылчатхан на туста теерерге. Хузух пыс парза, ағастаң позы тоолапча, ағасты нохынаң тоорарға кирек чоғыл. Ағастарны чарадығ чох кизерге чарабас.
Пиидегi лесничествоның туразы харағай хорбылары ӧскiрiлчеткен питомник хыринда орныхча. Анда тоғынҷылар чох полғаннаңар, Евгений Кокшаров питомниктеңер чоохтап пирген. Сiлкер айында «Бея-лес-сервис» тоғынҷылары харағай ағастың ӱренiн алынҷа iдiссер одыртчалар. Пылтыр мындағ оңдайнаң 80 муң хорбы ӧскiрiлген, пӱӱл – 200 муң. Пу оңдай чабых тамыр системазы тiп адалча. Часхыда оларны тайғаларда одыртарлар.
– Арығ тоғынҷыларын профессия ӱлӱкӱнiнең алғыстапчам. Сӧбiрелерiң хазых, часкалығ ползын. Ӧӧнi – тилекейде чаа полбазын, – алғыстаан Евгений Кокшаров.
Cом авторни
Автор :
Оксана Челтыгмашева
| Пн | Вт | Ср | Чт | Пт | Сб | Вс |
| 28 | 29 | 30 | 31 | 1 | 2 | 3 |
| 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 |
| 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 |
| 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 |
Кӱн таңмазы
Хакасияда
Россияда
Тилекейде
